Әулие Әбіш әлемі
ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ МАРҚҰМНЫҢ ОТБАСЫ МЕН ЖАҚЫН ТУЫСТАРЫНА
Белгілі қаламгер, мемлекет және қоғам қайраткері, «Қазақстанның Еңбек Ері» – Әбіш Кекілбаевтың дүниеден өтуіне байланысты орны толмас ауыр қайғыларыңызға ортақтасып, көңіл айтамын.
Көрнекті жазушы, терең білімді, жаны таза азамат – Әбекең тек қазақ халқының ғана емес, Алты Алаштың әлем алдында бетке ұстар ірі тұлғаларының бірі еді.
Ол табиғи дарынымен жастай танылды. Мазмұны терең, танымдық мәні зор көркем туындыларымен, қоғамның түйткілдерін тап басатын отты мақалаларымен, философиялық толғамдарымен қаламдас әріптестерінің де, қалың оқырманның да жан жүрегін тез жаулап, мызғымас бедел иесі атанды.
Әбекең өзінің қаламгерлік дарынын ешқашан қоғамның тыныс-тіршілігінен бөлек қойып көрмеп еді. Шығармаларының көпшілігін жауапты және жоғары мемлекеттік қызмет лауазымдарын қатар алып жүріп жазды. Халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтады. Ол үлкен абыроймен атқарған қызметтерінің қатарында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы, еліміздің Мемлекеттік хатшысы сияқты лауазымдардың болуының өзі де көп жайды аңғартады деп ойлаймын.
Біз қиын-қыстау жылдарда ел игілігі үшін қатар жүріп қызмет атқардық. Оның талай-талай орынды ақыл-кеңестерінің куәсі болдым, жанашырлық көмегін сезіндім.
Оның есімі мен шығармалары әрдайым туған халқымен бірге жасай береді. Марқұмның топырағы торқа, жаны жәннатта болсын!
Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ,
Қазақстан Республикасының президенті.
Құрметті Кекілбаевтар әулеті!
(Қаралы жиында сөйлеген сөзі)
Ұлттық әдебиет заңғарларының асыл тұяғы, халқымыздың бағына біткен маржансөз шебері, классик жазушы, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстанның Еңбек Ері Әбіш Кекілбайұлының өмірден озуы барша қазақ жұртының қабырғасын қайыстырған ауыр қаза.
Саналы ғұмырын елін, жерін, Отанын сүюге, мемлекеттігімізді нығайтуға арнаған, қазақ руханиятының өсіп-өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан еліміздің ардақты азаматы Әбіш Кекілбайұлының жарқын бейнесі халқымыздың жадында мәңгі сақталып қалары сөзсіз.
Марқұмның жаны жәннатта, иманы саламат болсын!
Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ,
Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы.
Оған тереңдік жарасқан
Әбіш Кекілбаев қазақтың маңдайына біткен үлкен жазушы, жақсы адам, аяулы дос, ұлағатты ұстаз, адал жар, ғажап әке!.. Әбішпен дос болдық, бірге жүрдік. Сонда байқағаным – ол әр сөзге, әр ойға мән беріп, жауапкершілікпен қарап, кез келген нәрсеге тереңдікпен келуші еді. Меніңше, бүкіл қазақ қайғырып жатыр. Себебі, ол халық жазушысы бола алды. Халықтың сөзін сөйлеген, халықтың жоғын жоқтаған қарымды қаламгер-тін. Әбіш Кекілбаев тек қана қазақ емес, Кеңес прозасындағы ірі тұлғалардың бірі. Бұл бір орны толғысыз қаза болды. Жатқан жерің жәннатта болсын! Сенің жарқын бейнең мәңгілікке жадымызда қалады.
Олжас СҮЛЕЙМЕНОВ.
Алаш жұртының алыбы
Міне, үш күн болды азалы Алаш жұрты, қамыққан қазақ елі, күллі қазақстандықтар бірінің көз жасын бірі сүртіп, алыс-жақын, таныс-бейтаныс демей, бірі-біріне көңіл айтып, сабырға шақыруда…
Өмірден Әбіш Кекілбаев өтті… Халқымыз сирек туар ұлы перзентінен, қадірлі қимасынан, қанаты талмас сұңқарынан, аламанның алдын бермес тұлпарынан, көз талар биігінен, сөз жетпес тереңінен айырылды.
Ұлт руханиятының алып бәйтерегі құлады.
Ардақтысын әспеттеп, аяулысын қадірлей білер, тамырын тереңнен тартар тағылымы мол ұлы жұртымыз ұлы тұлғалары мен біртуарларын соңғы сапарға қалай шығарып салғанының сан куәсі болып едік… Десек те, бүгінгі ауыр қазаның қазақ үшін жөні бөлек…
Қаршадай кезімізде, 1961 жылы Мұхтар Омарханұлы Әуезовті қалың елі күңіреніп, дәл осылай бақи дүниеге аттандырғанының куәсі болып едік… Елдің күрсінгені, халықтың қамығып, жасқа булығып, замана заңғарымен қимай қоштасқаны жадымызда қалыпты… Бүгін де сондай бір хәлді бастан кешіп отырмыз. Елбасымыз айтатын «Мәңгілік Елдің» жаңа ғасыр төріне бет алған ұлы жұрты ғажайып ықыласпен өз қайғысын өзі жеңілдетіп, отбасына, өзіне-өзі көңіл айтып отыр. Ұлтын ұлындай сүйіп, қызындай мәпелеп, әкесіндей сыйлап, анасындай қадірлеп, жарындай аялаған алып жүректі алып махаббаттың иесі өткенін жан жүрегімізбен сезінудеміз.
Иә…
Әбіш Кекілбаев өткен ғасыр өрісін кеңейткен алпысыншы жылдары әдебиет босағасын Құбылыс болып аттап еді.
Жалпақ жұрттың назарын жалт қаратқан көзі тұнық, сөзі мірдің оғындай өткір қанатты тұлғаны тұғырына қондырған алыптарымыз да, аға буын да жаңылған жоқ. Әбекең де сол құбылыс болып жұрт жадында бекіген, ұлы биігін аласартпай, қанатын кең жайып, ұлт руханиятына олжадан олжа қосумен болды.
Қай тұста да, қандай кезеңде де жүрісінен сүрінбеді. Әдебиетіміздің ары мен абыройын асқақтар классикалық туындыларды жаратты, көркемсөзімізді әлемдік биікке бастар жаңа соқпақтарға салды. Азамат ретінде замандастарына, ғаламдастарына, қаламдастарына, достарына деген адалдығына селкеу түсірмей, өмірлік ұстанымдарының әдібін бұзбай, әдептен озбай… Міне… 76 жасында арамыздан кетіп барады!.. Артына ұлтты сүю мен ұлтқа қызмет етудің, ұлтты аялау мен ұлтты асқақтатудың ұрпаққа үлгі болар үлгі-өнегесін аманаттап өтіп барады.
Кешегі Алаш арыстары мен алыптарының сөзі мен ісін жаңа – жиырма бірінші ғасырға жеткізу жолында – тәуелсіздік жолында алғашқы қазақ Президентінің қасында жүріп, елдік міндеттерді аянбай атқарған хас суреткерді, көрнекті мемлекет қайраткерін соңғы сапарға аттандырып тұрып, ойға аларымыз көп. Соның бірі – дәуір дейтін ұғым. Әдебиетте Абай дәуірі, Махамбет дәуірі, Жамбыл дәуірі, Әуезов дәуірі дейтін шартты ұғымдар бар… Енді, заңғарымызды аттандырып тұрып, тіл ұшына Әбіш Кекілбаев дәуірі дейтін ұғымның оралары шүбәсіз… Көркем әдебиетімізде Кекілбаев дәуірінің басталғаны анық. Сол дәуірмен қоштасып тұрып, айтулы ұғымның ұлт санасын байытар ұлы кеңістікке айналарына сенеміз.
Қазақта «екі дүние» дейтін киелі ұғым бар. Бірі – қызық-қуанышына адам баласы тоймас мына жарық дүние болса, екіншісі – рух атаулының мекені – ғарыш дүниесі! Рухтың дүниесі! Ұлтымыздың нысаналы перзенті ретінде Жаратушы Әбіш Кекілбаевтың маңдайына екі дүние қызығын қатар бұйыртқан болуы тиіс. Оның аты – Мәңгілік! Ұлтымен мәңгі болу бақыты. Оңдыда туып, әулиелер мекені атанған Маңғыстауда қанаттанған, қасиетті Алатау бөктерінде атақ пен абыройға бөленіп, Сарыарқа төрінде еліне абыз атанып, ел құрметіне кенелген, қазақтың әдебиетін кең өрістерге алып шығып, жаңа қоғамның қалыптасуына өлшеусіз үлес қосқан адал жүрек, ақиық тұлғаға ұлты да, жұрты да риза!
Кекілбаев өнегесі – өрісті мектеп!
Әдебиетті Кекілбаевша жасау, өмірді Кекілбаевша сүру, қоғамға Кекілбаевша қызмет ету, заманға Кекілбаевша баға беру, қазақты Кекілбаевша еміреніп сүю дейтін жаңа дәуір басталып отыр.
Бақұл болыңыз, ардақты Әбеке!
Сіздің Рухыңыз жиі-жиі оралып, ұлтымыздың тұтасуына, елдік қасиеттеріміздің бекіген үстіне беки түсуіне Мәңгілік қызмет ететініне сенеміз!
Жаныңыз жәннат төрінен болсын, қазақ көркемсөзінің хас шебері!
Хош, аяулы аға!
Хош, Алаш жұртының алыбы!
Нұрлан ОРАЗАЛИН,
Сенатор, Қазақстан Жазушылар одағы Басқармасының Төрағасы.
Қазақстан жұртшылығы ауыр қазаға душар болды. 2015 жылғы 10 желтоқсанда 76 жасында Қазақстанның Еңбек Ері, Қазақстанның халық жазушысы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, отандық әдебиет классигі, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбайұлы Кекілбаев кенеттен қайтыс болды.
Әбіш Кекілбаев 1939 жылы 6 желтоқсанда қазіргі Маңғыстау облысындағы Оңды ауылында туды.
1962 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірді. «Қазақ әдебиеті», «Лениншіл жас» газеттерінің редакцияларында жұмыс істеді, «Қазақфильм» киностудиясының бас редакторы болды. Қазақ КСР Мәдениет министрінің орынбасары, Жазушылар одағы басқармасының екінші хатшысы, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Мәдениет бөлімінің сектор меңгерушісі, Президент Аппараты Мәдениет және ұлтаралық қатынастар жөніндегі референтурасының жетекшісі болды.
1992-1993 жылдары «Егемен Қазақстан» газетінің бас редакторы болды.
1990 жылы Қазақстан Республикасының он екінші және он үшінші шақырылған Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Ұлттық саясат, мәдениетті және тілді дамыту жөніндегі комитетінің төрағасы болып сайланды. Қазақстан Республикасының он үшінші шақырылған Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы болып сайланды.
1995 жылғы мамырдан Қазақстан Республикасы Президентінің Мемлекеттік кеңесшісі. Сол жылы желтоқсанда бірінші шақырылған Парламент Мәжілісінің депутаты, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы болып сайланды.
1996 жылғы қазаннан 2002 жылғы қаңтар аралығында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы, Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі қызметтерін атқарды.
2002-2010 жылдарда Парламент Сенатының депутаты, Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі болды.
Ә.Кекілбаевтың алғашқы өлеңдер жинағы «Алтын шуақ» 1963 жылы жарық көрді. Одан кейін «Бір шөкім бұлт» (1966, повесть және әңгімелер), «Дала балладалары» (1968, повестер), «Дәуірмен бетпе-бет» (1972, сын мақалалар), «Тырау-тырау тырналар» (1973, жолжазба очерктер), «Бір уыс топырақ» (1974, роман және повестер), «Құс қанаты» (1975), «Баллады степей» (1975, «Молодая гвардия» баспасы), «Последний снег» (1978, повестер мен әңгімелер), «Баллады забытых лет» (1979, романдар, повестер, «Известия» баспасы), «Конец легенды» (1979, повестер), «Үркер» (1981, роман), «Елең-алаң» (1984, роман) кітаптары жарық көрді. Жазушының бірқатар шығармалары орыс, неміс, болгар, поляк, мажар, чех тілдеріне аударылды.
Ә.Кекілбаев Г.Мопассанның «Пьер мен Жан», «Өмір» романдарын, Ш.Айтматовтың «Ерте қайтқан тырналар» повесін қазақ тіліне аударды. Л.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» роман-эпопеясын, И.Буниннің бірқатар шығармаларын тәржімалауға қатысты. В.Шекспирдің «Король Лир», «Ромео мен Джульетта», К.Гоццидің «Турандот ханшайым», М.Кәрімнің «Ай тұтылған түн», М.Фриштің «Дон-Жуанның думаны» пьесалары және басқа да шығармалар Ә.Кекілбаевтың аудармасы арқылы республика театрларының репертуарына енді.
«Құрмет белгісі» (1989), «Отан» (1999), «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев» (2004) мемлекеттік наградаларымен, «Содружество» (2003, ТМД ПАА) орденімен, сондай-ақ, төрт медальмен марапатталды. Қазақстанның Абай атындағы мемлекеттік сыйлығының (1987), Президенттік Бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының (1995) лауреаты, Қазақстанның Еңбек Ері (2009) атанды.
Ә.Кекілбаев Қазақстанның тәуелсіздігін қалыптастыру мен бекемдеуге, парламентаризмнің дамуына, халқымыздың бірлігі мен келісіміне қажыр-қайратын жұмсады. Сондай-ақ, қазақ әдебиетін әлемдік деңгейге көтеруге, Еуразиялық және әлемдік кеңістіктегі мәдениеттер арасындағы өзара байланысты тереңдетуге аянбай еңбек етті.
Саналы ғұмырын елін, жерін, Отанын сүюге, мемлекетімізді нығайтуға арнаған, қазақ руханиятының өсіп-өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан Алаш жұртының ардақтысы Әбіш Кекілбаевтың жарқын бейнесі халқымыздың жадында мәңгі сақталып қалады.
Қазақстан Республикасының Парламенті.
Әбіш Кекілбайұлы Кекілбаев
Қазақстан жұртшылығы, қазақ әдебиеті мен руханияты орны толмас ауыр қазаға душар болды. 77 жасқа қараған шағында Қазақстанның Еңбек Ері, Қазақстанның халық жазушысы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, классик жазушы, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбайұлы дүниеден озды.
Әбіш Кекілбаев 1939 жылы 6 желтоқсанда қазіргі Маңғыстау облысындағы Оңды ауылында туды.
1962 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірді. «Қазақ әдебиеті», «Лениншіл жас» газеттерінің редакцияларында жұмыс істеді, «Қазақфильм» киностудиясының бас редакторы болды. Қазақ КСР Мәдениет министрінің орынбасары, Жазушылар одағы басқармасының екінші хатшысы, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Мәдениет бөлімінің сектор меңгерушісі, Президент Аппараты Мәдениет және ұлтаралық қатынастар жөніндегі референтурасының жетекшісі болды.
1992-1993 жылдары «Егемен Қазақстан» газетінің Бас редакторы болды.
1990 жылы Қазақстан Республикасының он екінші және он үшінші шақырылған Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Ұлттық саясат, мәдениетті және тілді дамыту жөніндегі комитетінің төрағасы болып сайланды. Қазақстан Республикасының он үшінші шақырылған Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы болып сайланды.
1995 жылғы мамырдан Қазақстан Республикасы Президентінің Мемлекеттік кеңесшісі. Сол жылы желтоқсанда бірінші шақырылған Парламент Мәжілісінің депутаты, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы болып сайланды.
1996 жылғы қазаннан 2002 жылғы қаңтар аралығында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы, Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі қызметтерін атқарды.
2002-2010 жылдарда Парламент Сенатының депутаты, Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі болды.
Ә.Кекілбаевтың алғашқы өлеңдер жинағы «Алтын шуақ» 1963 жылы жарық көрді. Одан кейін «Бір шөкім бұлт» (1966, повесть және әңгімелер), «Дала балладалары» (1968, повестер), «Дәуірмен бетпе-бет» (1972, сын мақалалар), «Тырау-тырау тырналар» (1973, жолжазба очерктер), «Бір уыс топырақ» (1974, роман және повестер), «Құс қанаты» (1975), «Баллады степей» (1975, «Молодая гвардия» баспасы), «Последний снег» (1978, повестер мен әңгімелер), «Баллады забытых лет» (1979, романдар, повестер, «Известия» баспасы), «Конец легенды» (1979, повестер), «Үркер» (1981, роман), «Елең-алаң» (1984, роман) кітаптары жарық көрді. Жазушының бірқатар шығармалары орыс, неміс, болгар, поляк, мажар, чех тілдеріне аударылды.
Ә.Кекілбаев Г.Мопассанның «Пьер мен Жан», «Өмір» романдарын, Ш.Айтматовтың «Ерте қайтқан тырналар» повесін қазақ тіліне аударды. Л.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» роман-эпопеясын, И.Буниннің бірқатар шығармаларын тәржімалауға қатысты. В.Шекспирдің «Король Лир», «Ромео мен Джульетта», К.Гоццидің «Турандот ханшайым», М.Кәрімнің «Ай тұтылған түн», М.Фриштің «Дон-Жуанның думаны» пьесалары және басқа да шығармалар Ә.Кекілбаевтың аудармасы арқылы республика театрларының репертуарына енді.
«Құрмет белгісі» (1989), «Отан» (1999), «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев» (2004) мемлекеттік наградаларымен, «Содружество» (2003, ТМД ПАА) орденімен, сондай-ақ, төрт медальмен марапатталды. Қазақстанның Абай атындағы мемлекеттік сыйлығының (1987), Президенттік Бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының (1995) лауреаты, Қазақстанның Еңбек Ері (2009) атанды.
Әбіш Кекілбаев мемлекет құрушы азаматтардың алдыңғы қатарында болды. Саналы ғұмырын халқымыздың бірлігі мен келісіміне, мемлекеттің дамуына, ұлт әдебиетінің әлемдік биікке көтерілуіне арнады.
Жарты ғасырдан астам уақыт бойы Қазақстан жұрты мен қазақ халқының өсіп-өнуіне аянбай еңбек еткен Алаш жұртының ардақтысы, еліміздің абыз ағасы Әбіш Кекілбаевтың жарқын бейнесі халқымызбен бірге мәңгі жасай береді.
Қазақстан Жазушылар одағының басқармасы.
Соңғы бой жазу
Әбіш Кекілбаевтың есімі мен шығармашылығы қалың қазақ қауымына, оның әдебиетсүйгіш оқырмандарына кеңінен таныс. Оның романдары мен әңгіме, хикаяттары көптеген шет елдер тілдеріне аударылды. Таяуда ғана екі том кітабы Германияда басылыпты.
ХХ ғасырдың екінші жартысында әлемдік әдебиет үрдісінен үлгі алып, өмірді тану мен суреттеудің жаңа жолындағы ізденістерге шыққан жазушының «Аңыздың ақыры», «Үркер», «Елең-алаң», «Абылай», «Шыңырау», т.б. шығармалары қазақ әдебиетінің алтын қорына кірді. Бұлардағы көркемдік ізденістер – өмірді суретпен тану, психология, адамды ойы мен сезімі арқылы ашу, шындықтың сыры мен шыны жайы ойлы толғаныстар жалпы ұлттық әдебиеттің беделін көтерді.
Осыларға Әбіштің ұлтжандылығын, қазақтың ұлттық психологиясын, тілі мен жан сезімін тану мен таныту жайындағы ой-пікірін, тәуелсіздік жолындағы күреске араласып, Н.Назарбаевтың тобында белсенді қызмет етуі оны жаңа биікке ұмтылдырды. Ол қоғамдық, мемлекеттік жұмыстарға жегіліп, жазушының қаламын қайрат пен принцип күрестеріне қоса тартты. Ол тәуелсіздіктің аты белгілі ұйтқысы болды. Энциклопедиялық білімді, сөз шебері, нені айтса да терең толғап, қазбалап, дәлелдеп, кешегі мен бүгінгінің байланысы мен келешегі жайлы толғана білді, оның эсселері, публицистикалық мақалалары тәуелсіздіктің белсенді жарияласына айналды. Автордың өзі осы рухани бағамын толықтырып, ақыл-ой алыбына айналды. Оның сөзі әркімнің-ақ ойына ой қосты, көкірегіне сара бағыт дарытты, биіктік пен тереңдікті тең ұстата білді.
Әбіш кісі танығыш, таныған кісісіне үйіріле білетін азамат еді. Еркелей алатын ағаларын да таба білді. «Ақын еркелетуді сүйеді» деген. Оның еркелігін түсінген адам ғана онымен араласа алады.
Әбіш екеуміздің арамызда жастай-ақ осындай бір жылы қатынас пайда болды. Фариза марқұм Алматыға бірінші рет келгенімде жазушылардың бір жиынына ертіп барып, достарымен табыстырған Әбіш: «Мұндағы жазушыларды көріп ал. Бұдан кейін Серік ағама ертіп барам, Әлия апаңмен таныстырамын», – деді. Сөйтіп: «Сіздің үй мен есігін ашқан бірінші жазушының үйі болды» – дейтін. Бұл әңгімені өмірден қайтар алдында Фариза еске түсіріп еді.
Содан басталған ағалы-інілі бауырлығымыз күні кешегіге дейін созылды. Екі ай ғана бұрын екеуміз келісіп, бір оңаша санаторийге барып демалып едік. Жайшылықта сыр ашып көсілмейтін Әбіш те, сөзге сараң мен де сол жолы ағыл-тегіл әңгіме тиегін ашқанбыз. Біздің әңгімеміз таусылмай, кейде тамақ суып қалғанына ескертпе алғанымыз да есте. Әлия мен Клара бір жағы таңырқап, екінші жағынан тұйық адамдардың бауыры жазылып, көңілдерін ашқанына ризалық білдіріп еді. Қайран сол күндер-ай, Әбіш марқұмның бой жазуы болған екен ғой. Жаның жәннатта болсын, бауырым!
Сенің арың мен еңбегің өлмейді!
Серік ҚИРАБАЕВ.
Асыл дос
Өткен ғасырдың 60 жылдары қазақ әдебиетіне 40-50 жас таланттар шоғыры қосылды. Алатаудан Мұқағали, Атыраудан Жұмекен, Талдықорғаннан Сайын, Шығыстан Қалихан келді. Солардың арасында қасиетті Маңғыстаудан келген Әбіш те бар еді. Қаратаудың етегінен мен де осы шоғырға қосылғанмын. Біз үнемі бірге жүрдік. Уақыт өткен сайын арамыз алыстағандай болатын. Оған уақыт, мінез дегендердің өз әсері болған шығар. Кейде ағалардың «олай жүр, былай жүр» деген сөздері де ықпал еткен болуы керек. Бірақ Әбіш ешкімнен ажыраған жоқ. Әбіш пен Мұқағали, Әбіш пен Еркін, Әбіш пен Жұмекен, Әбіш пен Сайын деген сөздер Кекілбаевтың осы адамдардың бәрімен сыйлас, сырлас болғандығын аңғартады.
Әбіш әскерде жүргенде іздеп бардым. Жоңғар қақпасын күзетеді екен. Водкин деген капитан қарсы алды. Өзі туралы жазады деп ойлап қалса керек. Кейін сол сапар туралы жазғанда оны да қостым. Әбіш: «Сенің сол келіп-кеткенің жақсы болды. Содан кейін маған офицерлер дұрыс қарайтын болды», – деп күлгені есімде. Шіркін уақыт!..
Әбіштің зор мәдениеті, үлкен адамгершілік болмысы оны ылғи биікке жетелейтін. Қазақ әдебиетінің жетістігіне елден бұрын қуанып, кемшілігін елден бұрын байқайтын. Сол олқылықтың орнын шығармашылық қабілетімен де, ақыл-парасатымен де толтыруға тырысатын. Сенімді серік, әділ дос еді. Артында қалған елі, ұрпағы Әбішті ұмытпайды. Жан шыдамас ауыр қазаға қайран жоқ. Бұл – Алланың ісі. Бәріміз де тағдырымыздағыны көреміз. Отбасына, халқына сабыр тілеймін.
Жатқан жерің жайлы, топырағың торқа болсын, асыл дос!
Әкім ТАРАЗИ.
Руханиятымыздың алып бәйтерегі
Танымал мемлекет және қоғам қайраткері, аса көрнекті жазушы Әбіш Кекілбаевтың дүниеден озуы – Алты Алаштың қабырғасын қайыстырған қаза болды. Әбіш аға біздің Қазақ Ұлттық университетінің филология факультетінде оқып, бітірген еді. Қарашаңырақтың әйгілі түлектерінің бірі болатын. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Құрметті профессоры ретінде оқу орнымен тығыз байланыста болды. Ол кісінің «Аңыздың ақыры», «Шыңырау», «Дала балладалары» – әдебиетіміздің – інжу-маржанына қосылған дүниелер. Ал «Елең-алаң» мен «Үркер» тарихи дилогиясы тарихымызды таразылауға үлкен үлес қосқан шығармалар. Әбіш ағаның баспасөз бетінде жарияланған көсемсөздері де өз дәуірінің шынайы шежіресін жасап кетті. Әбіш Кекілбаевтың прозалық шығармалары зерттеліп, докторлық диссертация публицистикасы зерделеніп, кандидаттық диссертация қорғалды. Көптеген ғылыми жұмыстарға шығармалары арқау болды.
Қазақ руханиятының алып бәйтерегі құлады. Осы қазаға байланысты бүкіл қазақ халқына көңіл айтамыз. Ол кісінің өмірі мен шығармашылығы туралы «Өнегелі өмір» сериясы бойынша кітап шығару жоспарланған болатын. Абыз ағаның асыл мұрасы елімізбен бірге жасай береді.
Ғалымқайыр МҰТАНОВ.
Ауыр қайғы
Жақсылардың арамызға сыймай қалатыны болады ғой. Ұлтымыздың жақсыларының бірі сол Әбіш еді. Елу жылдан бергі қазақ әдебиетінің процесінің бәрі Әбіштің айналасында, оның жазған шығармаларының төңірегінде. Осы кездегі әдеби процестің көпшілігі Әбішпен байланысты. Тек қана әдебиет десек, қысқа болады, ең тәуір «Қыз Жібек», «Менің атым Қожа» сынды классикалық шығармалар да Әбіштің араласуыменен дүниеге келді. Театр өнерінің де, жалпы біздің әдеби сынның дамуына да Әбіш зор басшылық етіп отырды. Әсіресе, «Үркер» мен «Елең-алаң» романдары өте бір қиын кез – қазақтың тағдырының талқыға түскен, таразының басында тұрған кезі – бір жағы жоңғар, бір жағы орыс әкімшілігімен қарым-қатынас қалай болады, бұдан кейінгі еліміздің тағдыры не болады дейтін бір алмағай шақтың тарихи үлгісін жасаған адам. Бұл шығармалар тарихи жағынан жақсылығыменен, көркемдік жағынан биіктігіменен, ой-өрісінің кеңдігіменен біздің әдебиетіміздің сүйікті шығармалары болып қалды. Оның қаһарманын қандай да болмасын әйтеуір біздің тарихымызға еңбек сіңірген адам ретінде көрсете білді. Қазіргі күні ол шығармаларды көркем шығарма ретінде де оқуға, тарихи нұсқа ретінде де оқып түсінуге мол мүмкіншілік бар. Әбіштің әдебиетке, тарихи тақырыпқа келуінде үлкен өнеге болатын нәрселер көп болды. Сол оқиғалардың бел ортасында болған адамдардың барлығының бастан өткергендерін жіпке тізгендей анық-қанық жазып, қатесіз, әділ суретін бергені мойындатпай қоймады.
Әбішті тек қана жазушы деп қабылдасақ, оның үлкен сом тұлғасына терең бойламағандық болады. Жазушылардың ішінде әлеуметтік-саяси өмірімізге белсене араласқан, кешегі тәй-тәй тұрып жатқан бетімізде еліміздің дұрыс жолға түсуіне, дұрыс саясат таңдауына, болашақтағы қандай бағытта дамуына елеулі әсер еткен қоғам қайраткері еді. Ол халық тағдырына қатысты кез келген дүниелерде ұлтымыздың мүддесін бірінші орынға қойды. Сол арқылы кейінгі өмірімізге әсер еткен қайраткер тұлға деп білемін.
Әбіш көп айтылды, орыс әдебиетінде де, шетел әдебиетінде де оның өз орны болды. Әлі де айтыла беретініне күмән жоқ. Оның шығармалары әлі терең зерттелетініне ешкім күмән келтірмейді.
Қазір Әбіштен айрылып, қапалы жағдайда отырмыз. Оның отбасы мен халқына, қалың оқырманына көңіл айтамын.
Әнес САРАЙ.
Алпамыстай алып тұлға еді-ау
Әбіштің қазасы – мен үшін өте ауыр қаза. Жарты ғасырдан бергі ең жақын сырлас досымнан айырылдым. Ал қазақ халқы ғасырда біртуар кемеңгер ұлынан, алып тұлғасынан айырылды.
Әбіштің сонау студенттік шақтан тартып, күні кешеге дейінгі бүкіл ғұмыры – әдебиет әлемінде қол жеткізген баға жетпес ғажап еңбегі де, қоғамдық, мемлекеттік, саяси тіршіліктегі атқарған қызметтері де көз алдымда өтті. Жетістігіне бірге қуанып, реніш, қайғысы тұсында қасынан табыла жүріп, қолдаушысы, сүйеніші, сырласы, пікірлесі бола алғанымды өзіме үлкен мәртебе санаймын. Алла Тағала менің маңдайыма әдебиет пен өнердің таңдаулы өкілдерімен, билік маңындағы әр түрлі мансап иелерімен таныс-біліс болу, жақын араласу бақытын бұйыртқан екен. Солардың ішінде Әбіштің мойны әрқашан биік тұрушы еді. Ол – шын мәніндегі біртуар данышпан еді. Ол – ең алдымен, тамаша суреткер жазушы болуымен қатар, энциклопедиялық терең білімі бар ғұлама ғалым да еді. Ол туабітті философ еді. Қазақ прозасындағы шын мәніндегі ойшылдық бағыт Әбіштен басталды. Пәлсапашылдық жағынан Абайға жақындаған жазушы – ең алдымен осы Әбіш. Соған орай әдеби сынындағы концепциялық талдау үлгісін алғаш көрсеткен де – сол. Оның тарихи білімі де ұшан-теңіз еді. Орысша, қазақша бірдей көсіле, қазып сөйлейтін керемет шешен еді. Осыншама қырлары оны ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ең кемел, алып тұлғаға айналдырды. Сонысына қарамастан өте қарапайым, кісіге қиянаты жоқ, мейірбан адам еді. Бір ғажабы, популизмге мүлдем жоқ еді. Әр салада-ақ қаншама үлкен-үлкен істерді тындырып жүргеніне қарамастан, бәрін де еш дабырасыз атқаратын. Соған өзінің қатысы барын білдірмейтін. Мәселен, Колбиннің Қазақстаннан кетуін ұйымдастырған бірден-бір адам Әбіш еді. Соны өз аузымен ешкімге айтқан емес. Тіпті, маған да айтқызбады. Кейінірек оның жетпіске толуына орай жазылған «Кемел тұлға келбеті» дейтін мақаламда атап өтіп, конференция мінберінен бір-ақ жарияладым. (Ол мақала менің 5-томымда бар). Басқа біреу болса, соны керемет әңгіме етіп таратып, ұпай жинаумен айналысар еді. Алла Тағала талант қырларын қалай аямай берсе, мінезіндегі біртоға қарапайымдылықты да дәл солай аямай берген еді.
Айхай, дүние-ай, қайсыбірін айтып тауысарсың! Бақұл бол, менің аяулы жан досым! Жаның жәннат төрінен бұйырғай! Қазақ бар жерде сенің атың өшпек емес. Алла қазағымды аман қылсын, тәуелсіздігімізді баянды етсін!
Марал Ысқақбай.
Қазақтың бәйтерегі еді
Қазақтың аяулы ұлы өтті дүниеден. Бұл хабарды естігенде төбемнен жай түскендей болды. Қазасынан бір күн бұрын ғана Парламентте үлкен жиында бірге болған едік. Сонда амандасып, құшақтасып едік. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Әбіш өзін қайраткер ретінде жақсы көрсетті. Елбасының жанында жүріп, Тәуелсіздік жайлы декларация мен Ата заңымызды қабылдағанда басы-қасында болды. Әбіштің білімі телегей-теңіз еді. Мен ол кісінің жанында көп жүрдім. Республиканы бірге араладық. «Сол кезде айтқан сөздерін неге жазып алмадым екен» деген өкініш қазір өзегімді өртейді. Қандай мәселе болса да терең ойлап, сергек қарайтын қасиеті көп ешкімде кездеспейтін. Әбіштің қазақ әдебиетіне, мәдениетіне сіңірген орасан еңбегі ел жанында мәңгілік сақталады. Ошағында қалған Клараға анасы Айсәуленің жасын берсін. Өйткені, Клара да енесі сияқты Әбіштей ұрпақты тәрбиелеп өсіретініне сенемін. Отбасына амандық, сабыр тілеймін. Марқұмның алды пейіш, арты кеніш болсын. Ол қазақтың бәйтерегі еді.
Оралбай ӘБДІКӘРІМОВ.
Ғасыр кемеңгері
Жүрегінен жалынды жыр атылған,
Шабыттанса шымырлап шығатын ән,
Бұлақ еді бір кезде бастау алған
Маңғыстаудың қатпарлы қыратынан.
Толып, тулап, тасқындап ақ бұлақ жыр
Өзен болып ағады сарқырап бір.
Бар әлемнің ойшылы ортасында
Әбекеңнің маңдайы жарқырап тұр.
Тарихтың көтеріп шемен жүгін,
Дәлелдеген ұлтымның кемелдігін.
Өзен-көлі айналар ой-теңізге,
Тау толқыны сездіріп тереңдігін.
Өмір нәрін тереңнен алған дарын
Орындайды ең биік армандарын.
Адамзатқа ұсынып келген еді,
Әбекеңнің теңізі маржандарын.
Халқымыздың туған ол бақытына,
Әр еңбегі айналды жаһұтыма.
Қосылды кеп Әбіштің ой теңізі
Әдебиеттің әлемдік мұхитына!
Қазағымның көп емес ерендері,
Дауылдарға шыдайтын емендері.
Алашыма ардақты Әбіш аға –
Біздің Ұлы ғасырдың кемеңгері!
Айбатыр Сейтақ.
Елең-алаңда естігенде
Елең-алаңда естідім. Есеңгіреп қалғаным рас. Ұлым алаңдап: «Абайлаңызшы», – деді.
Әбіш көке! Дедім. Оңашада. Кеше ғана көксандықтан көріп, қуанып ек, көке.
Байтағыңызды, оның ішінде Оңтүстігіңізді жаныңыздан артық жақсы көруші едіңіз, көке.
Бүкіл байтағыңызды, оның ішінде Оңтүстігіңізді армансыз аралап, қазынасын қазып, қопара жазып едіңіз, көке.
Үш миллион халқы, оның ішінде екі миллионнан аса қазағы бар Оңтүстігіңіз ойсыраған күй кешті, көке.
Шырайлы Шымкентіңіз шер кешті, көке.
Қаратауыңыз бен Қазығұртыңыздың қабырғасы қайысты, Отырарыңыз бен Ордабасыңыздың омыртқасы майысты, көке.
Түркістаныңыз тұманытып, Әзірет Сұлтаныңыздың кесенесі күреңітті, көке.
Сайрам-Өгеміңіз сансырап, Келесіңіздің белестері екі-үш жыл бұрын келгеніңізді елестетіп, егілді, көке.
Сарыағашыңыздың шипалы суы шылжырап, күллі курортыңыз: «Әй, әттең, Әбекең енді келмейді-ау», – деп күрсінді, көке.
Мырзашөліңіздің мырзатеректері, Мақтааралыңыздың текті талдары теңсетіліп, Сырдария анаңызға мұң шақты, көке.
Шардараңыз шалқымай қалды, шағаласы шарқ ұрды, көке.
Ақсуыңыз бен Арысыңыз ағысынан жаңылып, өзіңіз мәртебесін көтерген Мәртөбеңіз шөгіп, шөкімдей көрінді, көке.
Деп… Елең-алаңда, «Елең-алаңды», «Үркерді», «Аңыздың ақырын», қаншама қыруар қазыналар жаратқан ұлы суреткердің, ұлы ойшылдың қазасына қатты қайғырдық.
Шүкіршілік. Дедік. Жұбанып. Бір апта бұрын ғана «Қазақ әдебиетінде» сыншы қызымыз Әминаның сараптамасы шыққан. «Аңыздың ақыры» хақында. Бір ай бұрын ғана сол басылымда Бағашар баламыз Кекілбаевтың портретін керемет кейіптеген.
Тереңіміз тереңдерді тәлімдеген екен. Тәубе. Дедік.
Көркемдіктің көкесі, көкем.
Кемеңгерліктің кемелі, көкем.
Егемендіктің ерені, көкем.
Әлемнің Әбіші ғой, көкем.
Қош, көке!
Мархабат Байғұт.
Әбіш Кекілбайұлымен қоштасу
Уай, Қамбар-Жұрт, Қамбар-Жұрт,
күрсінісі – қызыл нажағай жайқалтқан,
сүйсінісі – көк тасқа жасыл бітірген
аспантекті Көк Ұлдай, алпаң да балпаң көрініп,
әділеттің жолында
Алаш үшін арпалысты күн кешкен;
қаламынан түн қашып,
қабағынан дұшпан бұғынып,
Қара Сөзіне қараша ілескен;
маңдайы да аламанға
пейіш аңқыған,
көз жауы да
көкірегімізге егілген
Абыз өтті Дүниеден!
Абыз өтті Дүниеден,
әулиелік пішінмен!
Қасқыр да түлкі бұ заман
қадірін кімнің түсінген!
Бақи мен фәни арасы
буырқанған бұлттарыңды жосылтып,
Ұлы Дала, Сен де енді дұға еткейсің ішіңнен!
Уа, Ұмай да Ұмай, Ұмай-Жұрт,
Ұмай да Ұмай, Ұмай-Жұрт,
дау қашырар қара байрақ еңкейтіп,
жау қашырар бөрілі байрақ шалқайтып,
Саған да көңіл айтамыз:
Наурыздағы буаз Нұрдай ышқынып,
енді осындай
Ұл таба алар ма екенсің?!
Тыныштықбек ӘБДІКӘКІМҰЛЫ.
Сүйегі асыл суреткер
Қазақтың Әбіші қаза болды. Дүлдүл жазушы дүниеден өтті. Сондағы сұп-суық, сұрапыл сұрақ:
«Әбіш Кекілбайұлындай түркі дүниесінен қалған түпсіз ой мен түгел сөздің түбіне жеткен, көркем әдебиеттің көкжиегін әлемдік деңгейге көтере алған кемеңгер Суреткер енді қашан туады?».
Әбіш ағамен 1969 жылы танысқан едім. Өзінің үйінде. Араб еліне сапарлап барып, келіп отырған кезі екен. Жаңа шыққан тұңғыш шағын кітабы – «Дала балладаларына» қолтаңба жазып берді. Егер мен осы күні азды-көпті жазушы атанып жүрсем, оған сол кітап әсер еткен еді.
Ағамен бұдан кейін де кездесіп қалып жүрдік. Жылы қабақ, ыстық ықылас танытатын. Кейініректе «Журналың шығып жатыр ма?» деп сұрап қоятын. Осы ғасырдың бас жағында Аңырақай шайқасына ескерткіш орнату мәселесімен республикалық комиссия құрылып, оның құрамында Шу өзенін бойлап, Хантауына өрмелеп, Мойынқұмды аралап, Қордай асуын кесіп өтіп, 3-4 күн бірге жүріп, бірге тұрғанымыз бар. Әбекеңнің Мемлекеттік хатшы кезі. Сонда көріп-білгенім…
Әбекеңнің ел дегенде, оның тарихи танымының ежелгі төркінінен тартып, төрт құбыласын төңкеріп, түстеп, түгендеп төгілетіні…
Кең дүниенің кеңістігінен кісіліктің киесін, үйлесімнің иесін көксеп, көсілетін көсемдік…
Заманалардың құдіреті мен қасіретін қазбалағанда, шыңыраудан құдық қазған Еңсептің тереңге тебіндірген жанкешті алып қуаты… еріксіз еміндіре түсетіні…
Бағың мен сорыңның атар таңынан, батар күніне дейінгі көрер қызығы мен тартар азабының тамырын тауып, таспадай тарқататыны…
Көсем ойдың, шешен тілдің шексіздігі, шебер баяны…
Нені айтса да, неге айтса да, қалай айтса да, бәрі, бәрі далалық ақыл-сесі, көкейкесті даналық сарыны…
Төбесіне от қойса Маңғыстау даласына түгел көрінетін Оқпантаудай оқшау көзге түсетін отырысы…
Әбіш аға жазған «Аңыздың ақыры» қазақ әдебиетіндегі абырой әкелген кенен көркемдіктің көзін ашқан, алып Суреткерлік қуаттың асқан бір үлгісі. Ол бізді ойландырып та, толғандырып та тастаған. Дүниені, адамды, қоғамды көркем зерттеудің жаңа танымына, психологиялық, философиялық парасатты пайымына қарай бағыт берді. Әлемдік деңгейдегі бұл інжу-маржан уақыттың мәңгілік рухани құндылығы болып қала беретіні күмәнсіз. Оны кешегі оқырман қайталап, бүгінгі оқырман бастап оқысын деген мақсатпен «Жамбыл» журналының биылғы 4 санына жариялап, Әбіш ағама бандерольмен салғызып жіберіп едім. Көп өтпей, осыдан жиырма шақты күн бұрын, Әбекең телефон шалған: «Несіпжан деген даусынан мейірімі төгіліп – рахмет, айналайын. Жасың ұзақ болсын». Өзіне де осыны тілеп едім, сонда. Амал қане, алып жазушымыздан айрылып қалдық. Алдың жарық болсын, әдебиет әлемінің әулиесі.
Несіпбек Дәутайұлы.
ДАНА-ДАРИЯ
…Салық өлді, не болды,
Бір жыладық көп болса.
(Жұмекен Нәжімеденов).
Әбіш кетті…
«Бір жыладық, көп болса»,
(Оғыланды орып өтер оқ қанша?).
Еменімді күйретіпті сұм ажал,
Кемелімді сүйретіпті көкпарша.
Ұлылықпен ұйыстырар ұяны,
Қашан туар енді ондай зиялы?
Аплатоннан айнымайтын ажары,
Әуезовтің айнымайтын тұяғы.
Даңғылына айналғалы соқпағы
Дарытары бар еді ғой көпке әлі.
Даналықтың дариясы соңғы рет
бір лықсып кеп,
буырқана тоқтады.
Әбең кетті…
Кетті, – деген ұғымың –
уыз емес, уын піскен күбі-мұң.
Ғайып болды, майып болды,
Жүз емес,
мың жылда бір туатұғын мығымым.
Сейілте алмай Сарыарқаның секемін,
Мұнар басты Маңғыстаудың етегін.
Биім кетті,
Бір жыладым, көп болса,
Күйім кетті,
Күңіренбей не етемін?!
Санаткерім секілді еді сөнбес күн,
Сөнбеуіне сене-сене мен де өстім.
Ағам кетті, бағам кетті.
Байқасам,
«Бір жылатар» қалмағандай енді ешкім…
Абзал БӨКЕН.
Таудан мұнартып ұшқан тарланым…
Сонау 360 әулиелі Маңғыстаудың ойында елеусіз ғана дүниеге келіп, Алты Алаштың белін майыстырып, қабырғасын қайыстырып кетіп барады.
…Мен білмеймін, оны ешкім де білмейді. Бірақ көне кітаптарда аттары айтылатын Пайғамбарлар қайтқанда халық осылай қайғырған шығар…
Біз осы күнге дейін қазақтан шыққан пайғамбар жоқ деп келдік.
Ол – рас.
«Мұхаммед – араб дейді, талас бар ма?
Жебірей – Ғайса рухы көк аспанда.
Қазақтан шықты дейтін пайғамбар жоқ,
Біздікі – әулиелік әрі асқанда.
Біздікі – әулиелік мықтағанда,
Бізде жоқ талай нәрсе жұртта бар да,
Жол іздеп арасынан бар мен жоқтың
Айтайын бір ауыз сөз құптағанға», –
дейтініміз сондықтан еді.
Көрерсіз де тұрарсыз, менің осы екі шумағымдағы тұжырымдарды құптайтындардан гөрі, жоққа шығаратындар көп болады.
Сіз өзіңіз қалай ойлайсыз?!
Әбекең кетті өмірден…
Есенғали РАУШАНОВ.
Дәуір көшіп барады
Кешкен ғұмыр, жазған шығарма бәрі-бәрі ел-жұрттың көз алдында. Оны тәптіштеп қайтейін.
Өзі қоңырау таққан құба нардай боп, маң-маң басып бізден алыстап барады. Көктен түскен жоқпыз, жерден шыққан жоқпыз. Ата-күші, ана-сүтінен нәр алдық. Уызына жарыған Кекілбаевтың арғы тегі кім дер біреулер. Ата жұрты – несібесі алысқа шашыраған атақты Қожаназар бай. Аспанға қараса аузына құс ілінген шешен. Нағашы жұрты – қалмақ ханы Аюкенің оң тізесін басқан пірі әйгілі Қара Боқан лама. Осындай арыстардан Әбіштей абыз тумағанда, кім туатын еді?!
Елу жасқа толмай жатып әлемнің 200 ұлы жазушысының бірі атанып, ресми мойындалған Әбіш аға еді ғой.
Германияның орталық баспасөзін «Бізде ғажайып жазушылар, керемет философтар, сұңғыла экономисттер бар, бірақ бізде Кекілбаев жоқ қой», – деп табынтатын Әбіш аға еді ғой.
Манастың 1000 жылдық мерейтойында баяндама жасап, әлем таныған Айтматовты «Ой, қоқи, біз Манасты енді ғана танығандай болдық қой», – деп тамсантатын Әбіш аға еді ғой.
Еліміздің бір Премьер-Министрі кезекті мәжілісте «Министрлерді шетелге оқуға, тәжірибе алмасуға жіберу керек» дегеніне: «Оларды «Мерседес» мінгізіп шетелге емес, есек мінгізіп ауылға жіберу керек. Тіл үйренсін. Ауылдағы қазақтың күнкөрісін көрсін», – деп тойтарыс беретін Әбіш аға еді ғой.
Иә, Кекілбаев біздің көңіліміздің қай жыртығына жамау болмады?!
Иә, Кекілбаев қалам ұстағандарды қолда бар қай биікке көтеріп бақпады?!
Иә, Кекілбаев егемен ел үшін өзін қай от пен суға салмады?!
Ұлы Абайдың:
Қадірлі басым,
Қайратты жасым,
Айқаймен кетті амал жоқ, –
дегенін біздің заманымызда Кекілбаев қана айтса жарасар.
Біз біле білсек, Әбіш ағаның алдында өтеусіз қарыздармыз. Сол қарыз мойнымызда қалып барады. Өйткені, ол қаламының ұшынан сәуле төгіп жазар он шақты том еңбегін егемендіктің іргетасын өз қолыммен қаласам деп жүріп, садақаға шалған жоқ па еді?
Сөйткен Алаштан асып туған ақылманның да сыртынан шықылықтап сөз айттық-ау… Тобырлық санаға тоқтам болар емес.
Біздің қоғам ірі дарындарды мемлекеттің сатпайтын, сатылмайтын ұлттық байлығының қатарына қоспай-ақ қойды. Қосса, Кекілбаев тек қазақтың ғана емес, әлемдік руханияттың маңдайына басқан бірегейінің бірі емес пе еді?!
Рахымжан Отарбаев.
Қош, асыл азамат, «Көмекей әулие»
Қайран Әбіш, қапияда сізден айырылып, қабырғамыз сөгіліп, көз жасымыз төгіліп қалған жайымыз бар. Өзіңмен алғаш шығармаларыңды оқу арқылы танысып едім. Кейін, 1990 жылы Павлодар облысының Баянауыл, Екібастұз аудандарының жұртшылығы Қазақстан Жоғарғы Кеңесіне депутаттыққа кандидат етіп ұсынуына байланысты халықпен кездесу кезінде Сізбен сәлемдесіп, жүздестім. Халық депутаты болып сайланғаннан кейін де бірнеше рет жүздесудің сәті түсті. Осы кездесулер маған күш-қуат беріп, жүрегімнің түбінен мәңгілік орын алды. Тәуелсіздік таңы атқанда Сіздің ел игілігі үшін атқарған ісіңіз әмбеге аян.
«Ата жаумен айқасамыз демеңдер, мерт боласыңдар. Жақсылыққа жақсылық – әр адамның ісі, жамандыққа жақсылық – Ер адамның ісі» деген Бұқар жырау арыстан туған Ер Абылайға. Ата тіл үшін жанпидалық жасаған жетеудің алдында жүрдіңіз. Тәуелсіздікті жырладыңыз, оны ұстап тұрудың жолын көрсеттіңіз.
Бірде, өзім жақсы көретін Әз-ағаңа (Әзілхан Нұршайықов): Бұқар жырау хандарға ақыл-кеңесін өлеңмен айтып, «Көмекей Әулие» атанған. Біздің заманымыздың «Көмекей Әулиесі» өзіңіз немесе Әбекең емес пе дегенімде: Ореке, менің көңіліме қарап айтып отырсың ғой, ал Әбішті «Көмекей Әулие» деуге әбден болады. Оның көмекейінен шыққан түйдек-түйдек сөз маржаны, әркімнің-ақ көкейіне қонып жатады. Тек сөзінің ішкі мәніне үңіле білсең болғаны.
Әбекең аса қарапайым, қайырымды, жеке адамның мүддесін мемлекет мүддесімен ұштастыра білетін. Кісілігімен біздің жүрегімізде мәңгі сақталады. Жұбайына, балаларына, немере-шөберелеріне қайғыларына ортақтасып көңіл айтамын.
Рухы әрқашан Сіздерді қорғап жүргей. Қош, асыл да ардақты Әбеке!
Оразбек Аймақұлы.
Қош, қара нарым!
Дүниедегі ең жаман індет – ұлттық һәм адамзаттық құндылықтарға «ит көрген ешкі көзденіп» (Абай), өршелене қарсы шығу екен!
…Осында келіп-кеткен әкім атаулының бәріне «ләпбай, тақсыр!»-лап, ауылын жағалай жамандап, көзге шыққан сүйелдей болған бір тексіз көкезу маған мұрынын шүйіре қарап: « – Өй, сендерді – қой! Біз білеміз ғой бәрін…», – деп қойып қалды. « – Не болды?!». « – Сендердің Әбіш Кекілбайларың патшаның қолынан сүйген…».
Басқадан да естіп жүрмін ғой, дәл осы сүмелектен мұндай сөзді күтпегем.
«Әй! – дедім өзімді-өзім әзер ұстап. – Әбіш – кім?! Сен – кімсің?! Ұлы тұлғаның тізесіне бойың жетпей тұрып, оның ақ шалған басына қарама, мойының үзіліп кетеді!».
Бір ғасырда бір-ақ мәрте туатын Әбіш Кекілбайлар ұшар басы ақ бауыр бұлттарға малынған шырқау биікте тұр. Түр, келбеті, ішкі болмыс-бітімі көзге көрінбейді. Алыстан асқақ тұрпаты ғана қарауытады… Олардың алып тұлғаларына етекте тұрып назар салғандардың басы айналып, көзі қарауытып кететіні – содан!
…Аспан жаққа абайлап қараңдаршы?! Өтінем…
…Кеше – Нұр-Ағам, бүгін – Әб-Ағам… Дүние не боп кетті?! Қош, Қара Нарым! Қайтып келмес, Қара Нар!
Серік АҚСҰҢҚАРҰЛЫ.
«Шыңырау» – адамзаттың қазақ сомдаған соңғы аңызы
Әбіш Кекілбай дүние салды. Қазақ прозасы виртуоз қаламынан айырылды. “Аңыздың ақыры” мен “Шыңырау” тәрізді қос шедеврді дүниеге әкелген асыл қаламгер уақыттан озды. Енді оның уақыты – күннің қандай кезі, түннің қандай уағы, жылдың қандай маусымы, ғасырдың қандай заманы тумасын – мәңгіліктің ұлы мезгілінде өмір сүретін болады.
Ол жүзжылдықтар оқитын кітапқа айналады.
Жүз жылдан соң, әлем әдебиетінде әр жазушыдан бір-бір кітап қалады… сол шақта “Аңыздың ақыры” ма, “Шыңырау” ма, қайсысы ілгері озады, оны тағы да мәңгіліктің адал перзенті, төрелікке жарап қалған уақыт шешеді.
Біз “Шыңырауды” оқимыз. “Шыңыраудың” түпсіз шыңырауына жете аламыз ба, жоқ па, шыңына шыға аламыз ба, жоқ па, оны Шығыс біледі, бәлкім, Батыс та түсініп қалар, әлде, әлем оқырманы, адамзат ұрпағының – қадірлі Джеймс Джойс жазған “Улисс” романы тәрізді – соңына дейін ешқашан оқылмайтын, қала берді, интеллектуалдардың өзі жұмбағын шеше алмайтын, тауысып оқып, сарқып тани алмайтын шығармасына айналуы мүмкін.
Шынымен, “Шыңыраудың” жөні бөлек еді. Форма тұрғысынан кемел дәрежеге жеткен озық шығарма болатын.Тіпті, “Шыңырауды” оқып отырып повестің құйылған қалыбын көргендей күй кешіп отыратын едім. Сөзден сөзге жетіп, абзацтан абзацқа көшіп, беттен бетке ауысқанда шығарма формасы әуелі сұлбаланып, сосын тұлғаланып, айқындала түсетін.
Бәріміз де – Еңсеппіз. Еңсеп – қазақ тудырған Сизиф. “Шыңырау” – адамзаттың қазақ сомдаған соңғы аңызы. Алаштың жаңа тәмсілі. Әбіш Кекілбайдың өзі маңдайы жарқырап тау секілді қозғалып, орнынан қопарыла тұрып келе жатқанда эпостық жырлардың тарам-тарам толғауларынан шыққан, сала-сала желісінен жаралған, телегей-теңіздей сарқылмайтын аңызына ұқсайтын еді. Әбден тозығы жеткен көне кітаптардың саржағал беттерінен сырғып түсіп қалғандай көрінетін. Оның тұлғасы да, тұла бойы да, төңірегі де аңызға, әфсанаға толы еді. Әбіш деген сөз шежіреге тұнып тұратын.
Ұстаз қаламгердің соңынан әфсана қалды. Асыл мұра қалды. Өзінің қайталанбайтындығын білмей бақиға аттанған қайталанбас шебер машықтың, шешен дәстүрдің бізге өсиеттей тапсырған, аманаттай жүктеген үлкен жұмбағы қалды.
Әбіш Кекілбай менің жазушы болып қалыптасуыма қатты әсер еткен кітаби ұстаздарымның бірі еді. Сырттай аға, дос санаған Әбекең оны білмей өтті. Мен де ешқашан айтқан жоқпын.
Дидар АМАНТАЙ.
Егіз қозы едік
11 желтоқсан 2015 жылы таңғы сағат 7-лердің шамасында Астанадан тәуір көретін інілеріміздің бірі Бекет Тұрғараев телефон шалып, Әбішке уақыт болды дегенде төбеме жай түскендей болдым. Құрттайымыздан бірге өскен, бір сыныпта, бір партада отырған, егіз қозыдай бірге жүрген Әбішті өлді дегенге көңілім сенбеді.
6 желтоқсан күні телефон шалып, құттықтаған аяулы досым, жан-жолдасым Әбішім туралы жеткен суық хабар жан дүниемді құлазытып, не айтарымды білмей есеңгіреген күйде тұрып қалыппын.
Екеуміздің де әкемізді соғыс жалмап, жесір ана, жетім бала болып, талай қиындықтарды көріп өскен едік. Амал қанша – саналы өмірін сапалы еңбекпен өткізген, еліне, жеріне, қазағына деген шексіз ризалық пейізбен, биік адамгершілікпен, еш адамға жамандық ойламаған қалпында о дүниеге кетіп барасың, иманың тасысын, Әбішім!
Алтыншы сыныптан бастап-ақ өзіңнің өзгеден бөлек біткен талантың мен ерекше жаралған қасиеттеріңмен көзге түсіп, мектеп оқушылары мен оқытушылардың өзіңе деген таңданысы мен қоса ықыласын, сенімін өзіңе аударғансың, сол сенім бара-бара барша қазақтың сеніміне айналып еді.
Біздің дәуіріміздің аса ауыр жүгін көтерген ірі тұлғаның біреуі, біреуі емес, бірегейі едің.
Ұлтымыздың ұлы әдебиетінде алатын орның бөлек еді.
Әдебиеттің Гималайы сен едің. Сол шың шынымен құлағаны ма? Сенің барлық шығармаларыңа, публицистикалық туындыларыңа, әңгімелерің мен драмаларыңа романдарың мен хикаяларыңа үнемі періштелер қонақтайтын еді ғой.
Сенің еңбектеріңе ешкімнің де тісі өткен жоқ. Сенің жазушылық, қайраткерлік, алғырлық, ойшылдық, ақылдылық, кемеңгерлік қасиеттерің басқа жазушылардың біреуінде де болған жоқ.
Қайран Әбіш – сен қазақтың Аристотелі едің. Сен ұлы билердің үлгісін тұтқан жан едің. Сенің ешкімнің басына берілмеген қасиетің – дүниежүзіндегі адамзатта болатын – өркөкіректік пен адамгершіліктің, махаббат пен зұлымдықтың, екіжүзділік пен турашылдықтың, адалдық пен залымдықтың, намыс пен қызғаныштың – солардың сырларын ашып, мән-мағынасына үңіліп, оны бұрын-соңды болып көрмеген философиялық ой-пікіріңмен тың дәрежесіне жеткізіп едің-ау!
Амал жоқ, өмірдің заңы, кетіп қалдың. Барып өз қолымнан бір уыс топырағымды салып, жылаумен келдім. Егіз қозы едік, сыңарымнан айрылдым.
Бектұр Төлеуғалиұлы.
Халқымыздың текті перзенті еді…
Бүгін көңілімізді құлазытқан, жанымызға қаяу түсірген қаралы, азалы хабар есіттік. Жалған дүниеден Әбіш аға, Әбіш Кекілбайұлы өтіпті.
Сұм ажал үлкен ойшыл, сөз зергері, халқымыздың текті перзенті, қоғам, мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбайұлын арамыздан алып кетті.
Біздер Әбіш Кекілбайұлы сынды абыз ойшылды білгеніміз үшін, оның шығармаларын тұшына оқып, өзін көріп, сөзін тыңдап, ғибрат алғанымыз үшін бақыттымыз. Өкініштісі сол, ғасырда бір туар үлкен жүрек тоқтады.
Әбіш ағаның еліне сіңірген қайраткерлік еңбегі, әдебиетімізге қалдырған мол мұрасы, айтқан асыл сөздері, ойшыл бейнесі мәңгі ұмытылмақ емес.
Қош бол, абыз аға!
Нұрлан ҚАЛҚА.
Әбіш өтті дегенше…
Әбіш өлді дегенше
Арыс өлді десеңші?!
Жанып тұрған шоқ жұлдыз
Тағы сөнді десеңші?!
Әбіш өлді дегенше
Намыс өлді десеңші…
Қара сөздің нұрланған
Шамы сөнді десеңші?!
Әбіш өлді дегенше
Абыз өлді десеңші…
Әңгіменің шашақты
Бабы сөнді десеңші?!
Әбіш өлді дегенше
Табыс өлді десеңші…
Құдіретті қаламның
Таңы сөнді десеңші?!
Әбіш өлді дегенше
Ай кісі өлді десеңші…
Қызыл тілдің сайраған
Жарық түннің жайнаған
Айы сөнді десеңші?!
Әбіш өлді дегенше
Нар іс өлді десеңші…
Тайбурылдың құйғытқан
Желмаяның желпінген
Шабысы өлі десеңші…
Шын жүйріктің бұйдалы
Шаңы сөнді десеңші?!
Әбіш өлді дегенше
Қай кісі өлді десеңші…
Аты қалып
Асанның
Қайғысы өлді десеңші?!
Әбіш өлді дегенше
Қайғы төнді десеңші…
Кең даланың алыбы
Кем дүниенің жарығы
Нарың өлді десеңші?!
Әбіш өтті дегенше
Апырмай!..
Әбіш өлді дегенше…
Аманкелді ШАХИН.
ӘБІШ АҒА ҚАЗАСЫНА
Көшті кенет… көктен Әбіш әлемі,
Күлдей сөнді, гүлдей солды жар өңі!
Күлпарша боп күйреп түсті көгімнен,
Мендік ғажап сұлу шаһар бар еді!
Сұлу шаһар – іргетасы лағылдан,
Әйнегіне Ай күлкісі жағылған!
Жүрекмүсін күмбез еді әр үйі,
Лүпіліне жұлдыздар кеп шағылған!
Көз суарғам түнді үңгіген шыраға,
Діл суарғам нұр мүлгіген тұмаға,
Ой суарғам сүңгіп мырғам-мұраға,
Ай суарғам таңғы ырауан-ыраға!
Сұлулыққа көз суару күнә ма?!
Мөлт тұмаға діл суару күнә ма?!
Даналыққа ой суару күнә ма?!
Таңғы ыраға Ай суару күнә ма?!
Күнә болса осылардың барлығы,
Маған да енді қоныс болмас бұл ара…
Құрғап қалды – шырын дәмді шыңырау,
Құлап қалды – мың жыл тұрған мұнара!..
Әбіш көшті! –
Аспан көшіп баратыр,
Бұлт теңдеген асқар көшіп баратыр!
Қырық мың жылдық тастар көшіп баратыр,
Қырық мың жолдық дастан көшіп баратыр!
Қара жұрттың әрі көшіп баратыр,
Жаңа жұрттың сәні көшіп баратыр;
Қара бұлттың кәрі көшіп баратыр,
Саналы ұлттың Ары көшіп баратыр,
Сан алыптың соңы көшіп баратыр,
Даналықтың дәні көшіп баратыр –
Бәрі, бәрі – бәрі көшіп баратыр!
Жарығы оның мәңгі сөнбес шәр еді,
Өшірген кім?
Көшірген кім, ал оны?
Қайта көктеп шыға алар ма, япырмай,
Қарға түскен ДАНАЛЫҚТЫҢ дәнегі?..
Көз кезеген, сөз безеген, тас сыбап
Бұл қайғымды қабылдар ма мас, бірақ?..
Қара жүрек –
шаһарымды қиратқан,
көлгірсіме кірпігіңе жас шылап!
Хәкім кірер патша-жайға кірсем деп,
Ақын кірер Ақ сарайға кірсем деп,
Жүрген сорлы, көз жасыңа кім сенбек?!
Шаһарымның қирандысын күзетіп,
Маңдайдан – мұз, табаныңнан сыз өтіп,
Өлесің сен, өлез-неме, бүрсеңдеп!
Тасқа толы, насқа толы сақпаның,
Көзімде тұр – тасты қалай атқаның,
Сезімде тұр – насты қалай жаққаның!
Кешіп жүріп кісәпірлік батпағын,
Даналыққа құрған қара қақпаның!
Қара шобыр – жүзіп жүрген баққа мың,
Қара тобыр – сыртындағы қақпаның,
Шаһарымның құнын алам мен сенен,
Күтпеймін мен Мақшар-Таңы атқанын!
Менің ТАҢЫМ атып қалды, иләһи,
Кімнен көрдің Күнді қолмен жапқанын?!
«Тақ қоршаған – не ары жоқ, не беті»*,
Уа, үріп қал, жендеттіктің төбеті!
Уа, сүріп қал, көнбет-тұтқын дөрекі!
Уа, жүріп қал, тұтанғанша көр оты!
Иншалла! –
Қара жүзің –
қай қиырға бұрсаң да
Күйіп кетер шағылысып Нұр-Шамға!
Хақ уәдесі! –
Сөйлемеймін мен екі:
Жалғандықтың күні сөніп,
АҚИҚАТ ТАҢЫ АТАДЫ – жанды бөлеп құрсанға,
Сағат түнгі болған шақта – 12!
Ал әзірге… не салса да көндік біз,
Шаһар күйреп, шыра болып сөндік біз,
Мұз құрсаған тұма болып семдік біз,
Түн емшегін Ыра болып емдік біз!
Зұлмат ғасыр, болса тағы шер жұтқыз,
Сендік өртке жібімейді мендік мұз!
…Біз Әбіштің тәнін көрге көмбедік,
ДАНАЛЫҚТЫҢ ДӘНІН
жерге көмдік біз!
«Улы сия, ащы тілді»** шектемен,
Топас-пұт пен қапас-«құтты» жек көрем!
Туар көктем!
Жуар көктен күн нұры,
Қанша ғасыр жібімеген ындыны
Тоңды тесіп шығып жатқан бақ көрем.
Жар салыңдар! –
Осы мендік арман-үн:
Қарсы алыңдар
ДАНАЛЫҚТЫҢ ОРМАНЫН –
Жаңғыз дәннен –
ЖАЛҒЫЗ МӘННЕН КӨКТЕГЕН!
Светқали НҰРЖАН.
—————————————-
* Бұл жол М.Ю. Лермонтовтан.
** Бұл жол Абайдан.
Әбішпен бірге болған сәттерім
1990 жылы жазда, дәлірек айтқанда, маусым айының аяғында жаңадан сайланған Президент Нұрсұлтан Әбішұлымен бірге бір топ адам Түркістанға сапар шектік. Ол жерде Өзбекстанның Президенті Ислам Әбдіғаниұлы Кәрімовпен кездесіп, бірнеше шарттарға қол қою рәсіміне қатысуымыз керек болды. Сол топтың ішінен Шерхан Мұртаза, Әбіш және мен үшеуміз Президенттің сөйлейтін сөзінің жобасын әзірледік. Мен сонда Әбіштің ұлан-ғайыр ұшан-теңіз білімділігіне қайран қалдым. Көршілес әрі түбі бір туыс екі елдің – қазақтар мен өзбектердің шежіресін жіпке тізгендей етіп айтып берген еді.
Жалпы, Қазақстан тарихында мемлекет қайраткерінің ең жоғары лауазымына ие болған екі жазушы бар. Бірі – Сәкен Сейфуллин, екіншісі – Әбіш Кекілбайұлы еді. Ол осынау ерекшелігімен де елінің есінде мәңгі қалары сөзсіз. Алланың әмірімен өмірден ерте озғаны өзекті өртейді. Жаның жәннатта болсын, пейіште нұрың шалқысын, теңіздей терең, даламыздай дархан жан, халқы үшін қалтқысыз қызмет еткен арда ұл!
Ғазизбек ТӘШІМБАЙ.
Сәуле-ғұмыр
Жетпіс алты жас. Осы жасына дейін Әбіш шықпаған биік, Кекілбаев сөйлемеген мінбер бар ма екен?! Жеке басынан, шығармашылығынан биік қойған мемлекет мүддесі үшін істеген қызмет жолында жеткен жетістігі көп. Жоғалтқаны аз ба?
Әбіштен айырылған мына жұрты тегіс қайғырып, қара жамылып отыруы тиіс сияқты көрінетін. Аспан түнеріп, күллі қазақ даласын тұман басып тұруы керек сияқты сезілетін. Бірақ тіршілік қатал екен. Баяғыдай зуылдаған машина, шулаған қала. «Тірі тіршілігін жасайды» деген сөзді жақынынан айырылып, бәрінің қайғыруын күткен, бірақ ол ойынан көңілі қалған бір бейбақ айтқан шығар деп ойлаймын. Вокзалдан түсе сала, жаназаға жүгірдік…
Көрме залында өткен қоштасуға келген халық көп. Министрлер, мемлекеттік хатшыдан бастап, қаламгер қауым, қарапайым оқырмандар. Қоштасу рәсімін Парламент Сенатының спикері Қасым-жомарт Тоқаев жүргізді. Ағалары атынан академик Серік Қирабаев, елдің атынан Маңғыстау облысы әкімі Алик Айдарбаев, достарынан Мырзатай Жолдасбеков, Сайын Назарбеков сөйледі. Нұрлан Оразалин Қазақстан және ТМД елдері жазушыларының көңіл айтуын жеткізді.
Мұхтар Әуезов қайтыс болғанда, Ғабең: «Ат тұяғын тай басар деген өнерге жүрмейді. Өмір күнде мереке емес, ренжіткен жеріміз болса, кешір», – депті. Әбіш Кекілбайұлының әруағының алдында, сол жердегілерден ешкім айыпты емес шығар. Бірақ ресми сөзден гөрі, дегдар замандастың сол бір сөзіндей қарс айырылған жүректің сөзі айтылар деп күттік.
Ұлттық пантеонға қарай шұбырған қаралы көштің басы бейітке жеткенде, аяғы әлі көш ұшында еді. Күртік қардың үстінде желмен билеген ұшқындар жоқтау айтқандай уілдейді. Жиылған жұрттың бәрі Әбіштің жақын туысындай. Тігілген шатырдың астында қарт жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов Әбіш інісі жерленіп жатқан қабірден көзін алмай, таяғына сүйенген қалпы отырды. Қабіршілер қызметі болғаннан кейін бе, топырақты аямай төгіп жатты. «Әбішке топырақ салдым ғой» деген ой санаңнан зу еткен сайын, жүректі ауыртады. Рәсім бітіп, құран бағышталған соң, қаралы жұрт көліктеріне беттеді. Қабір басында жылап ұлдары, немерелері қалды. Ертең басына жиі келіп тұратын да солар. «Кекілбайұлы Әбіш» деген қалқайған ағаштың артында жаңа төмпешік пайда болды. Адам қабірге түскеннен кейін оған екі түрлі адам келуі мүмкін дейді. Біріне жүзі нұрлы, ерекше жақсы адам келеді. Одан: «Сен кімсің?» деп сұрағанда, ол: «Мен сенің тіршілігіңде жасаған жақсылығыңмын», – дейтін көрінеді. Енді біріне мына дүниеден жасаған жамандығы өте сұсты адамның кейпінде жолығады екен. Қабірден қайтып бара жатып, Әбішке ерекше нұрлы, жұмсақ адам жолыққан шығар деп ойладым. Соған үміт қылдым.
Адам ретінде жетпіс алты жыл өмір сүрсе де, жазушы ретінде қазақпен бірге ғұмыр кешпек. Суреткерлік болмысына бір мін түспей, жадыраған, бүкіл білімнің байлығын қамтыса да, кісімсінбеген, кішірейген қалпы, нұрлы дидарымен күлімсіреп тұрмақ.
Енді бір жағдайға тап бола қалсақ, не дер екен дейтін Әбіш жоқ. Кітап сөремізде мүжілген қалпы мәңгі Кекілбаев қалды. «Туған елімізді, жерімізді, тілімізді өліп-өшіп сүйіп өтуде Абай жолынан, Әуезов жолынан айнымайықшы» деп еді. Енді оған Әбіш жолы қосылды.
«Өмір деген бір күндік сәулені» барынша мағыналы етуге тырысқан Әбіштің сәуле-ғұмыры кейінгі қазаққа өлшем болып қала береді.
Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ.
Татарстан Республикасының Жазушылар одағы Қазақстанның халық жазушысы Әбіш кекілбайұлының дүниеден озуына байланысты жақындары мен отбасына, күллі қазақ жұртшылығына қайғырып көңіл айтады. Оның артындағы қалған мол әдеби мұрасы қазақ әдебиетінің келбетін айдындандырып тұрады. Жаңа заман адамының қалыптасуына да оның шығармаларының үлесі мол екеніне сенімдіміз.
Р.Х.Құрбанов,
Татарстан Республикасы
Жазушылар одағының төрағасы.
Өзбекстан Жазушылар одағы өзбек жазушылары және достарының атынан атақты жазушы, талантты публицист, қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаевтың қазасына байланысты отбасына көңіл айтады.
Махаммат Али,
халық жазушысы,
Өзбекстан Жазушылар одағының төрағасы.
Қазақстанның халық жазушы, Еңбек Ері, қоғам және мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбаевтың қазасына байланысты көңіл айтамыз. Ол өзінің саналы ғұмырын әдебиетке арнады. Әлем әдебиетінің маржандарына қосылар романдар жазды. «Үркер», «Елең-алаң» романдары циклы үшін Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықты алды. Сонымен қатар, Әбіш Кекілбаев әлем әдебиетінің жауһарларының қазақ оқырмандармен қауышуына көп еңбек сіңірді. Шыңғыс Айтматов, Шекспир, Гоцци, Кәрім шығармаларын ана тілінде сөйлетті. Әбіш Кекілбаевтың жарқын бейнесі тек қазақ халқының ғана емес, күллі түркі дүниесінің есінде мәңгі сақталады.
Анар,
Әзірбайжан жазушылар одағының төрағасы.
Қазақ әдебиеті мен Қазақстан жұрты үлкен қайғыға ұшырады. Әбіш Кекілбаев дүние салды. Бірақ бұл тек қазақ әдебиетінің ортақ қайғысы емес. Бұл қайғы бәрімізге ортақ! Өйткені, Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаев тудырған көркем әлемнің нанымдылығы мен рухы асқақ туындылары – әлем мәдени қазынасы мен адамзатқа ортақ дүние.
Әбіштің «Баллады забытых лет» повесі пост-кеңестік кеңістігінде өмірге жаңаша көзбен қараған тың шығарма болды. Бұл повест поэтикалық қуаты күшті, аңызбен астасқан көненің күмбірі емес, замана үні секілді көрінді. Ұлы Дала тудырған тұлға Әбіш Кекілбаев өз шығармасында ел мен жер, суреткер мен билік, еркіндік пен қанаушылық мәселесін көтерді. Жазушы роман, повестері көп тілге аударылу арқылы әлем оқырманы Ұлы Даланың бай мәдени һәм этнографиялық мұрасына қызығушылығы оянып, қазақтың тереңде жатқан тамырын зерттеуіне негіз болды.
Әбіш Кекілбаев жас республика – Қазақстанның аяқтан тұрып, қалыптасуына бар күш-жігерін салды. Бір сөзінде: «Егер әдебиетші болмасам, саясатқа келмес ем. Мені қаламгер ретінде мазалаған мәселелер, азамат ретінде де алаңдатуға тиіс. Көркем шығармаларымда қазақтың шиетүйін мәселелерін шешкен мен, былайғы өмірде өзімді ұлтыма қалайша арнамаймын?» – деген еді.
Әбіш Кекілбаевтың шығармаларын оқып өскен өскелең ұрпақтың ұлттық намысы оянып, еліне деген сүйіспеншілігі қалыптасады. Ал ол азамат ретінде қаншама жастарға үлгі болғанын айтып жатудың өзі артықтау. Қазақтың маңдайына біткен суреткер және адал азамат Әбіш Кекілбаевтың жарқын бейнесі мәңгілікке жадымызда қалады. Жатқан жерің жәннатта болғай!..
Феликс Кузнецов, Юрий Поляков, Николай Анастасьев,
Анатолий Ким, Георгий Пряхин, Людмила Щипахина, Владимир Бояринов.
Мәскеу.
Қоғам қайраткері әрі қарымды қаламгер Әбіш Кекілбаевтың дүниеден озуы – қазақ халқының қабырғасына батқаны айтпаса да белгілі. Сонымен қатар, бұл қаралы хабар Ресей жазушыларын да есеңгіретіп тастады. Себебі, Әбіш екі ел арасын байланыстырып тұрған алтын көпір іспеттес еді. Оның прозасы, жолжазба очерктері және сыни мақалалары Ресейде кеңінен танымалтын. Және Әбіш Толстойдың «Соғыс пен бейбітшілігі» мен Буниннің кейбір туындыларын қазақша сөйлеткен дарынды аудармашы ретінде де орыс оқырманына белгілі. Осы тұрғыдан келгенде, Кекілбаевтың өмірден озғаны бәрімізге ауыр тиді.
Әбіш Кекілбаев көптеген орыс жазушыларымен дос болды, араласты, бірге жүрді. Ол менің де досым еді. Әбіш ақылды, ойшыл, көреген, адал, ақкөңіл және жақсы адам ретінде жадымда қалады. Қазақтың ұлы жазушысы Әбіш Кекілбаевтың отбасы мен туған-туыстарының қайғысына ортақтаса отыра, көңіл айтуды азаматтық борышым санадым. Сонымен қатар, Қазақстан қаламгерлеріне де болған іске болаттай бекем болыңдар дегім келеді.
Николай АНАСТАСЬЕВ.
Мәскеу.
Құрметті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев! ТМД елдерінің парламентаралық Кеңесі Ассамблеясы атынан Мемлекет және қоғам қайраткері, Еңбек ері, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әбіш Кекілбаевтың қайтыс болуына орай сізге көңіл айтуға рұқсат етіңіз. Әбіш Кекілбаев Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес депутаты, Қазақстан Республикасының алғашқы Мемлекеттік хатшысы, Парламент сенатының депутаты ретінде Тәуелсіз Қазақстан Республикасының аяқтан тұрып, әлемдік аренада аты шығуына бар күш-жігері мен білімін берді. Әбіш Кекілбаев ТМД елдерінің парламентаралық Кеңесі Ассамблеясының құрылуына ықпал еткен тұлғалардың бірі. ТМД парламентарилері қазақ қаламгерінің Қазақстан мен ТМД елдерінің арасындағы достықты дамытып, мәдени әрі рухани байланысының нығая түсуіне күш салғанын жоғары бағалайды. Әбіш Кекілбайұлы ТМД елдерінің парламентаралық Кеңесі Ассамблеясы мен Қазақстан арасындағы сенім, достық қарым-қатынас мәселелеріне сіңірген еңбегі үшін СССР және ТМД ХЖА алтын медалімен марапатталды. Әбіш Кекілбаевтың жарқын бейнесі мәңгілікке жүрегімізде қалады. Құрметті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев, Сізді жазушының отбасы мен туған-туысқанына шын жүректен көңіл айтып, қазақ елінің қайғысына ортақ екенін жеткізуіңізді сұраймыз.
ТМД ХЖА Кеңесінің хатшысы А.И.Сергеев,
ТМД ХЖА Кеңесі хатшысының орынбасары,
ТМД ХЖА-дағы Қазақстан Республикасы Парламентінің Төрағасы
Х.З.Бакенов.
Санкт-петербург.
Қазақтың мүйізі қарағайдай талантты қаламгері, түгел түркі жұртының құлашын кең жайған шынары – Әбіш Кекілбаевтың қайтыс болуы орны толмас қаза. Қазақ елінің ғана емес, бүкіл Анадолу жұрты – Түркиядағы қандас-бауырлас елдің қабырғасы қайысты. Атажұртпен бірге Анадолу жұрты жылады. Ірілердің кезек-кезегімен кетіп, ұсақтардың қалғанына жылады. Онсыз да мына тынышсыз дүниеде бейбіт тілеген, ынтымақ насихаттаған талант иесінің о дүниелік болғанына, демінің таусылғанына жылады. Ата-бабамыз: «Әрбір жан өлімді татиды,» деуші еді. Бұл дүниеде тумақ бар да, қалмақ жоқ. Түріктің Әзиз Несин, Халдун Танер, Назым Хикмет, Нихал Атсыз сынды талай-талайлары сол дәмді татып кетті. Алайда, олардың артынан өлмес мұра қалды. Әдебиет қалды. Әрбір түріктің жанында, жүрегінде жасап отырған қасиетті сөз қалды. Әбіш ағамыздың бірнеше шығармасы түрік тіліне аударылды. Қызыға оқыдық, таңғалып оқыдық. Әлемдік деңгейге көтерілген қаламгерлерден артық болмаса, кем емес екендігіне көз жеткіздік. Әбіш ағамыздың отбасына, туған-туыстарына және сөздің қадірін білетін бүкіл қазақ жұртына түрік қаламгерлері атынан, ел-жұртымыз атынан көңіл айтамын. Жатқан жеріңіз жайлы болсын, асыл аға!
Якуб Омароғлы,
Еуразия Жазушылар одағының төрағасы.
Еліміздің көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбайұлының дүниеден озуына байланысты отбасына түскен ауыр қайғыларына ортақтасып, шынайы көңіл айтамын.
Әбіш ағамыздың иманы серік, жаны жәннат төрінен орын тапсын. Ол кісінің жарқын бейнесі ұмытылмайды.
Ержан Қазыханов,
ҚР Ұлыбританиядағы Төтенше және өкілетті елшісі.
Әбіш Кекілбаев – қазақ руханиятының миуалы бәйтерегі, қазақ әдебиеті дейтін сөз өнерінің сайыпқыраны, түгел түркі жұртының мақтанышы. Ол өз өмірін ұлт өнерін зерделеуге, ұлт руханиятын зерттеуге арнаған еді. Тарих тамырларына терең бойлап, тың дүниелерге қалам тербетіп, кесек-кесек шығармалар жазды. Халқымыздың жадында мәңгі бақи қалатын туындылары арқылы биік белестерге жетіп, қайталанбас қолтаңбасымен із қалдырды. Түркі мәдениеті мен сөз өнерінің дамуына елеулі үлес қосты. Қаламынан тамған көркем дүниелері шет тілдерге, соның ішінде туыс түркі тілдеріне аударылды. Ол тереңдігімен, ерекше философиялық көзқарасымен, білімділігімен ерекшеленетін тау тұлға еді. Халқымыздың мәдениеті мен өнерін, әдебиеті мен тарихын насихаттау ісіне шын берілген адал азамат еді. Еліміздің тәуелсіздік тұғырын беки түсуіне орасан зор қызмет етті. Әсіресе, бізбен құрдас болған замандастарымыздың ұлттық рухын оятты. Шығармашылықтың шабыт көзіне айналды. Ұлт дейтін қасиетті ұғымды санамызға сіңіріп, көңілімізге ұялатты. Асқан адамгершілігімен, терең туындыларымен, кескінді қайраткерлігімен әр буынға үлгі болды, өнегелі өмір сүрді. Сондықтан ағамыздың жарық жұлдызы кейінгі ұрпаққа өшпес үлгі бола беретініне кәміл сенемін. Сыйлас інісі ретінде ауыр қайғыға ортақтығымды білдіре отырып, отбасына және барлық туыстарына көңіл айтамын.
Дүйсен Қасейінов,
ТҮРКСОЙ Халықаралық ұйымының Бас хатшысы.