Таным тарихы

11.12.2015

2318

Ел ішінде «Тағдыр қайталанады» деп қарайтын ырым бар. Тегі үнемі болмаса да, Құдай Тағала өз сүйген құлдары үшін тағдырды да, тарихты да оқта-текте қайталап тұратын болса керек. Алты Алаш түгел білетініндей, биыл «Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы». Сондай-ақ, біреу біліп, біреу білмейтіндей, қазақ тарихи роман жанрының ұлы классигі Ілияс Есенберлиннің де 100 жылдық торқалы тойы. Жас буын оқырмандар «Бұл екі датаның қандай қатысы бар?» деп қалуы мүмкін.Әрине, олардың жай ғана емес, тікелей қатысы бар.

2015 жылы 15 қаңтар күні «Жазушылар одағы» ғимаратының 102-бөлмесінде, кезінде Ілекеңнің кеңсесі болған ауызды-төрлі екі бөлмеде жоғарыдағы соңғы датаға байланысты «Дөңгелек үстел» өтті. Шериаздан Елеукенов, Қабдеш Жұмәділов, Марал Ысқақбайұлы қатарлы аға буындар әйгілі классик туралы естелік айтып, ұсыныстарын білдірісті. Жүйеден Қабдеш ақсақал ол кісінің балалар үйінде орысша тәрбие алғанын, кейін елуге келгенше әдебиетпен мүлде қатыссыз инженерлік салада қызмет істегенін баян етті. Қабекең әңгімесінің бір тұсында Ілияс Есенберлин «Көшпенділер» трилогиясы үшін, әсіресе, «Хан Кене» («Қаһар») романы үшін әміршіл жүйеден көп жапа көргенін айта келіп, ол кісінің осы азабын жеңілдеткен де, шығармашылық жолына тың мүмкіндік ашып берген де Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев екеніне екпін түсіре тоқталды. Сонда біздің есімізге Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың осынау классик туралы: «Ілияс Есенберлиннің шығармашылығында атақты «Көшпенділер» трилогиясы негізгі орын алады, ол эпикалық құлаш-қарымымен, оқиғалардың серпінділігімен, қазақ тарихының жанды әрі қайталанбас тұлғаларының бейнесімен, тілінің шынайылығымен және айқындылығымен ерекшеленеді» деп жазғаны оралды. Екі кезеңдегі ел ағасы, бірі әлі көпке бейтаныс Ілиясты жазбай таныса, енді бірі азат Қазақстан аясында ұлы классиктің мерейін асырып, даңқын нұрландыра халықтың назарына қайта салады. Ел абыздары айтатындай: «Ұлыны ұлы таниды» деген нағыз осы да. Әрқашан да бір ұлы дарынның елі үшін еңбек етуіне және ол жаратқан табыстың халық игілігіне айналуына дәл сондай кемеңгер тұлғалардың игі ықпалы болады. Онсыз дарын иесі жетімдік күй кешпек, еңбегі елеусіз қалмақ. Ал дарындар сұрапыл геологиялық өзгеріс барысында қалыптасатын жақұт секілді, орасан қоғамдық дүбіліс кезінде өмірге келеді. Ілияс Есенберлин де осындай ұлы әлеуметтік өзгерістің жемісі, таңғажайып талант иесі, қазақтың маңдайына жарқырап біткен жақұты.

Өткен ғасырдың 60 жылдары қазақ руханиятындағы мең-зең үнсіздік басқан, шын мәнінде тоқырау дендеп келе жатқан бір өлара кезең болды. Алаш арыстары жаппай қуғын-сүргінге, қырғын-жойғынға ұшыраған соң өртеңге өскен алшындай болып кеңестік кезеңге тән ұлы классиктеріміз шықты, Абай туралы кең тынысты эпопея жарық көрді. Дегенмен, арада «Ұлы отан соғысы» лаң салды, оның ізін ала «Тың игеру» науқаны жүріліп кетті. Сөйтіп қазақ қаламгерлері жаппай «кеңестік патриотизм», «социялистік еңбек», сондай-ақ, «тың игеру» тақырыптарына ойысажөнелді. 50 жылдардың орта шенінде, бұрынғы жер аударылушылардың үстіне тағы да «тың көтерушілер» легі келіп қосылды. «Интернационализмнің үлгісіне», шын мәнінде өз жерінде «екінші сұрыпты этносқа» айналып қалған халықтың – қазақтың қаламгерлері өзгесі аз болғандай, ендігі жерде «социалистік ұлттар достығын» жырлауына тура келді. Сол екі арада ашаршылық пен қуғын-сүргіннің үрейі жұрт жадынан өшкіндеп, соғыс жарасы қарақотырланып, өндіріс өркендей қалды да, қоғамда тоқшылық, молшылық орнай бастады. «Тоқшылығың тұрма тек тамағыңда, Бүтіндігің тұрма тек киіміңде?» – деп қадірлі Қадыр ақын айтқандай, былайғы тұста ұлт руханияты материалдық тоқмейілсудің тасасында қалып бара жатты. Сөйтіп, ешкім ұрмай-ақ, ешкім соқпай-ақ қазақ тарихын «Қазан төңкерісінен» бастайтын, Ленинді «ұлт атасы» деп санайтын мәңгүрттер өзімізден шыға бастады. Қысқасы, тарихи таным, ұлттық сана үдемелі жылдамдықпен еңіске қарай құлдырап бара жатты. Қазақты осындай атсыз-атақсыз рухани жойылудан қорғап қалған ақыл-ой алыптарының бірі, әрі бірегейі – Ілияс Есенберлин болатын.

Автордың «Көшпенділер» және «Алтын орда» сынды екі трилогиясы қазақтың мәңгүрттенген, тіпті, өліп бара жатқан тарихи санасына қан жүгіртіп, ұлт руханиятын қайта тірілтті. Ол XX ғасырдың екінші жартысындағы және бүгінгі тәуелсіз елдегі қазақтарға өздеріне тән терең тамыры бар, адамзат тарихында өскелең орны бар ұлы халық екенін ұқтырып кетті. «Шеберліктің шегі жоқ» демекші, Ілекең кеңестік жүйе Шыңғысхан әулетіне қарсы қалыптастырған атаулар мен терминдерді қолдана отырып-ақ бұлжымас тарихи фактілер арқылы әрі көркем, әрі айшықты бояумен ұлы тарихи картина салып шықты. Осынау суреттің данышпандық шешіммен салынғаны сонша, тіпті ондағы қанық ұлттық бояуды, тереңнен тартқан ұлттық патриотизмді отаршыл жүйенің сұқ көзі, сақ құлағы, тіміскі тұмсығы ап еткенде сезе алмай қалды. Артынан біліп анталай абалағанда, тағы сол көз сүріндірер көркемдік шешімдер ұлы еңбекті де, ұлы еңбеккердің өзін де қанды шеңгелден құтқарып қалды.

Егіз трилогияның қай-қайсысын оқи бастасаңыз, ә дегенде авторды Шыңғысхан әулетінің қас жауы, қызыл жүйенің қандыауыз жандайшабы екен деп қаласыз. Сосын бір уақытта барып оқып отырғаның «моңғолдың» емес қазақтың тарихы екенін, болғанда да еш талассыз төл, тума тарихы екенін сезіне бастайсыз. Өйткені, мұнда қазақ пен оған бауырлас түрки этностардан өзге ешбір титулдық қауым жоқ. Бәрі де кәдімгідей, өзіңнің алшының мен үйсінің, өз бауырларың қоңырат пен қыпшақ, арғын мен найман, керей мен уақ, көзге таныс, көңілге сіңісті болған алаш балалары. Сонда барып ішің жылып, жүрегің тұшына бастайды. Сөйте-сөйте баяғы ірбіз (барыс) терісі үстінде аунақшыған Әбілқайыр хан да, кемеңгер Керей де, әйдік Әз Жәнібек те бір атаның баласы, бір дарақтың саласы болып шығады. Оларды бөліп тұрған тек саяси тұрғыдағы мақсат, көзқарастарының ұқсамастығы. Ендігі жерде өзбек пен қазақтың да ешқандай этникалық алалығы жоқ, бірге туып, біте қайнасқан біртұтас халық екендігіне де көз жеткізесіз. Олар тек екі саяси ұтық қана, бір ел ішіндегі екі саяси партия ғана. Бірінің лидерлері Шәйбән (Сибан) ханнан тараған солтандар да, енді бірінің лидерлері Орда ханнан тараған солтандар. Түптеп келгенде, әр екі жағы да ұлы Шыңғысханның тіке ұрпақтары, төл мұрагерлері. Яғни бәрі де Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы ханның Орда және Шәйбән сынды екі баласынан өрбиді. Олардың ортасындағы бөлініске себеп болған қыпшақ пен арғын арыстары арасындағы құн дауы. Демек, бұл арада ешқандай да этникалық жанжал жоқ. Екі жақтың жыртқаны да бір халықтың жыртысы. Өйткені, қыпшақ та, арғын да күні бүгінге дейін бар қазақ рулары. Дәлін айтқанда бір халықтың өз ішінде ойыннан от шығып, даудан жанжал туындаған. Ал бұл оқиға Қазақ хандығының құрылуына мүмкіндік әперумен бірге, Орта Азия түріктеріндегі біртұтас биліктің – Алаш ұлысының өзегін Қазақ даласына, Жетісу өлкесіне қайта оралтуға да себепкер болды.

Абылай ханның билікке келуі туралы да, шү дегенде «төрелерге тән» қаталдықты көргендей боламыз. Алайда, кітапты оқи-оқи бір тұсқа келгенде кедей таптың өкілі болған әлгі «мылқау құлдың» мүсәпір емес, білетіні басынан асып кеткен кісәпір екені көңіл көзіңізге елес бергендей болады. Демек, ендігі жерде Әбілмансұр (Абылай) «тасбауыр төре» емес, керісінше әрі сақ, әрі көреген саясаткер болғаны айқындала түседі. Абылайдың киелі «Ақ түйесі» де ақырғы есепте тілсім жануар емес болып шығады. Яғни автор тарихта мұғжиза болмайтынынан, тек шебер күрес тәсілдері мен сабырлы саясаткерлік қана болатынынан оқырманды хабардар етіп, халықты социологиялық тұрғыдан ағартып отырады. Романда ара-тұра әміршіл жүйенің идеологиялық талабына сай «кедей қайраткерлер» көрініс бергенімен, іс жүзінде қараның да, төренің де күйттегені ел, мемлекет мүддесі болып шығады да, бәрінің мақсаты бір арнада тоғысып жатады.

Егер «Көшпенділер» мен «Алтын орданы» біртұтас етіп қарап, олардағы оқиғаларды уақыт ағымына қарай хронологиялық қатарға тұрғызсақ, осынау мемлекеттілік пен оның ішкі-сыртқы күрестері Үндіден Европаға, Парсыдан Қытайға созылып жатқанын байқаймыз. Басқаша айтқанда, Ілекең «көшпенділер» деп атап отырған әлгі халық өз заманында осынша алып кеңістікті ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстаған. Яғни олар соншалық қуатты, соншалық ұлы мемлекет құрған. Ендеше, мұндай мемлекет құра алған елдің «тарихы жоқ» болуы мүмкін емес. Міне, автор өзінің теңдессіз парасаты арқылы отаршыл жүйенің мәңгүрттендіру, ұлтсыздандыру саясатына осыншалықты пәрменді тойтарыс берген.

Есенберлин жоғарыда аталған және басқа да түрік рулары құрған мемлекеттілік туралы баянын сонау ұлы Шыңғысханнан Кенесары ханға дейін, Алаш ұлысының ақырғы ханына дейін жалғастырады. Шығарма жанрлық жақтан тарихи роман болғанымен, жалпы көлемі алты том болатын осынау ұлы еңбекте тарихи құжаттарға қайшы, фактіге жат бірде-бір сөз жоқ. Ол – басынан ақырына дейін кіл тарихи шындықпен айшықталған теңдессіз алып, әрі таңғажайып көркем ұлттық идеологиялық картина. Бәлкім сіз: «Тарихи еңбек қалай ұлттық идеологиялық картина бола алмақ?» – деген сұрақ тастарсыз. Оған Елбасының: «Ұлттық идеяның қалыптасуы өзіміздің төл тарихымызды жаңаша ұғыну негізінде ғана мүмкін болады…» – сынды сөзі толық жауап болады. Яғни дұрыс ұлттық тарихи таным дұрыс ұлттық идеологияны қалыптастырады.

Автор қатал цензураны айналып өту үшін «кедей кейіпкерлермен» бірге, «интернационалдық кейіпкерлерді» де шебер пайдаланған. Соның бірегейі Гербурт-Жүсіп болатын. Ілекең оның көмегімен екі тарихи шындықтың бетін ашқан. Соның біріншісі, Алашахан күмбезінің архитектуралық сипаттамасы мен салынған уақытының жорамал мөлшері. Автор сәл ілгертінде Кенесарының Алашахан күмбезі басында хан көтерілгенін баян еткен-ді. Яғни ол аталмыш эпизод бойынша осынау күмбез иесі хан Кене үшін ата-бабасы Жошы ханнан да ұлы болғанын оқырманына аңғартып өткен-тін. Сөйтіп аңғарлы оқырман аталмыш күмбездің Шыңғысханға тиесілі екенін бірден сезінетіндей мүмкіндік жасаған. Өйткені, қазақ хандары үшін Жошыдан киелі тұлға тек Шыңғысхан ғана болатын. Автор сондай-ақ, Алашаханның жақсы көретін баласын құлан үйірі басып өлтіргені туралы қазақы аңызды Генс деген генерал-майордың аузынан берген. Бұл шын мәнінде Шыңғысханның ұлы Жошының ажалы құланнан болғаны туралы қазақ арасына кеңінен мәлім аңыздың өзі болатын. Ал мына жерде күмбездің салынған уақытын Гербурттың аузымен сол заманнан кемінде бес жүз жыл бұрын екенін, Шыңғысхан заманына таман жақын екенін шамалап, тұспалдап білдіреді. Соған қоса автор Алашаханды «қазақтың алғашқы ханы» деп те көрсеткен. Демек, ендігі жерде Шыңғысхан мен Алашаханның бір адам екеніне еш күман қалған жоқ. Түсінікті етіп айтқанда, автор Ұлытаудағы «Алашахан күмбезі» шындығында Шыңғысханның мазары екенін ашып көрсеткен. Демек, осынау жолдар Шыңғысханның «мазары болмаған» дейтін теріс тарихи ұғымды толықтай мансұқтап тастаған. Сонымен бірге, ұлы қағанның тегін «моңғол» деп түсіндіретін, оның ата мекенін солардың жерінде етіп көрсететін кеңестік тарихнаманы түбегейлі жоққа шығару арқылы қазақтың ақиқат тарихының мерейін асырып тұр.

Автор екінші бір сәтте Кенесарының хан көтерілгеніне Гербурт-Жүсіптің наразы болғанын айтып өтеді. Әрине, айпарадай жалаңаш баяндау емес, мұнда да кезіндегі идеология бойынша Гербурт «таптық» көзқарас ұстанған сияқтанады. Алайда, Лениннің сөзі тұрмақ, өзі тумаған заманда оның идеясы Гербуртте қайдан болсын? Бұл арада автор қазақ мемлекеттілігін ешбір жатжұрттық жақтамайтынын, «мемлекеттің досы жоқ» екенін астарлап білдірген. Дәл автор өмір сүріп жатқан заманда да ешбір елдің «пролетары» қазақтың тәуелсіздігін тілемес еді, әрине оның ішінде «ұлы халық» өкілдері де бар-тын.

Ілияс Есенберлин теңдессіз тарихи еңбектері арқылы қазақтың ұлттық идеологиясын қалыптастырушы тұлға. Ол ең алдымен бізді «кеңестік халық» болып кетуден, турасын айтқанда ұлттық болмысымызды жоғалтып алудан арашалап қалды. «Қалай?» және «Қайтіп?» дейсіз ғой. Жоғарыда айтқанымыздай, кеңестік кезеңде, әсіресе, «тың игеру» науқанынан кейін қазақ халқы тілінен, дінінен, ұлттық тарихынан біртіндеп алшақтай бастады. Ал бұл індеттің қайнар көзі жұрттың өз тарихын ұмытуында жатқан-ды. Ашалап айтсақ, адамдар өзінің ұлы тарихы барынан бейхабар қалғандықтан, туған халқын сүюден, оны мақтан тұтудан намыстанатын болды да, қазақтың тілін, дінін, қысқасы, барлық құндылықтарын менсінбейтін, жек көретін рухани дертке душар болды. Тіпті, кейбіреулер «қазақпын» деуден намыстанатынды, «қазақ болудан» қашқалақтайтынды тапты. Сөйтіп, дүбәра тілді, аралас некелі топтың қарасы молыға бастады. Бұндай әлеуметтік тенденция жалғасты өрби берсе, онсыз да азшылық болып қалған қазақ халқына сан жағынан да, сапа жағынан да ауыр нұқсан жеткізері анық еді. Данышпан Ілекең ұлтты білдірмей дендеп келе жатқан осынау зауалды дертті дер кезінде сезе білді, әрі оның еңшипалы дауасын да өзі тапты. Ал ол дауаның аты «тарихи сауат» болатын. Міне, осылайша «Көшпенділер», «Алтын орда» сынды қазақ ағзасына бек шипалы рухани дәрумен өмірге келді. Тылсым қуатқа ие осынау екі дәрі «ұлтсыздану» дертіне шалдыққан сан мыңдаған қазақты емдеп сауықтырды, сонымен бірге, миллиондаған қазақты рухани жақтан иммунитеттендірді.

Дүние жүзіндегі барлық елдің ұлттық тарихы оның патшалық құруы, яғни мемлекет тіктеуі туралы баяннан тұрады. Патшалықсыз, мемлекеттіліксіз ешбір ұлтта төл тарих болмақ емес. Дәл сол сияқты, қазақ тарихы да қағанаттар мен хандықтар туралы баяннан тұрады. Ілекең бұл тұрғыда анау-мынау емес, тұп-тура ұлы Шыңғысхан әулетін таңдап алған. Ал бұл тақырып кеңестік идеологияның шанағына да, сол идеямен қаруланған қазақ зиялыларының ақылына да симайтын. Өйткені, ақ және қызыл отаршылдардың екеуі де қазақты ұлт деген статустан айыру үшін Шыңғысхан «моңғол» дейтін жалған тарихи тұжырымды әдейі ойдан жасап шыққан-ды. Есенберлин соның мүлде керісінше Шыңғысхан әулеті құрған мемлекет пен қазақ халқын бір тұлға етіп өріп шықты. Қазақтың ұлттық тарихын деректемелік ақиқаттың асқарына, әдеби көркемдіктің шыңына көтерді. Автордың қаламынан шыққан егіз трилогияны оқи отырып, Шыңғысхан құрған қағанаттың титулдық халқы қазақ рулары болғанына көз жеткізесіз. Екінші қырынан да тап солай, Шыңғысхан әулеті қазақ руларының ханы, олар құрған қағанат сол рулардың төл мемлекеті. Солай дей отырып, яғни кеңестік жүйе қазақ халқына зорлықпен таңған тарихи көзқарасты түбегейлі жоққа шығара отырып, Ілекең сол жүйенің қасап қылышынан өте парасаттылықпен жалтара білді. Біріншіден, ол кісі өз еңбегінде аталмыш жүйе қалыптастырған терминдерді молынан және еркін қолданды. Әрі ерлік, парасаттылық туралы суреттерді хандардың «қарсыласы» тұрғысынан қаталдық, аярлық сияқты бояулармен сызып көрсете білді. Яғни айтылым басқаша болғанымен, есті оқырман үшін кейіпкердің бойындағы тұлғалық қасиет сол асқақ күйінде сақталып қалып отырды. Сөйтіп Есенберлин сынды шебер сәулеткер отаршыл жүйе қазақ тарихына мола салуға даярлаған материалдан, керісінше, ұлт тарихына арналған мәңгі тозбас сәулетті сарай тұрғызып шықты.

Екіншіден, халқымыз «Тұлпар бой жасырады» деп айтқандай, Ілияс атамыз өмірде өзін өте қарапайым, елеусіз ұстады. Сондықтан әміршіл жүйе сақ құлақтары да оның не «бүлдіретінін» сезіп үлгермеді. Ұлтсыздануды нәпәқаға айналдырып алған күншіл ағайын да оны өз «егініне» түспейтіндердің қатарына жатқызды. Сол екі арада Ілекең де ұлтқа танымал, қазаққа қалаулы болып үлгерді. Баста «Ұлыны ұлы таниды» – деп айтып өткеніміздей, «жоғарыдан» атылатын селебеден жоғары лауазымды тұлғалар қорғап қалып отырды. Сөйтіп өзінің бағына қарай Ілекең де, елінің бағына қарай еңбегі де аман қалды. Алайда, қақпай мен қаңқу осынау ұлы адамның өмірлік «жолдасы» болып қала берді.

Баста айтылғандай, замандас інілерінің естелігіне қарағанда, Ілияс Есенберлин балалар үйінде орысша тәрбие көрген, кейін де орысша мектепте білім алған. Сонымен қабат гуманитарлық ғылыммен мүлде қатыссыз білім, инженерлік мамандық игеріп, елуге келгенше орыс тілді ортада жұмыс істеген. Егер басқа қазақ болса, осындай жағдайда ол кісінің ана тілін білуінің өзі сенсация болар еді. Ал Ілекең туған тілін біліп қана қоймай, сол тілде жыр жинақтарын шығарып, әңгіме, хикаят жазды, еліне он жеті роман берді. Өзінің қазақ екенін білумен бірге, туған халқын жанынан да артық сүйді. Айдарынан жел ескен танымал ақын-жазушылардың перзенттері өз аты-жөнін ана тілінде дұрыс айта алмай жатқан заманда, ешқашан ұлттық тәрбие алмаған бала тұрғысынан, бұл – мұғжизаға парапар жетістік еді. Кейде «осындай кісілерге ғарыштан тылсым аян түсетін шығар-ау?!» деген сырлы ойға да қаласың. Шамасы, жатырынан дарып, уызынан жарып туған перзенттің өз ұлтын сүюіне ешбір кедергі тосқауыл бола алмайтын секілді!? Ол кісінің шығармашылығын былай қойғанда, жеке өмірінің өзі өскін қазаққа ескірмес өнеге.

Қорыта айтқанда, Ілияс Есенберлиннің алты томнан тұратын егіз трилогиясы, шын мәнісінде көркем тілмен жазылған тарихи монография болды. Оны сондай-ақ қазақ тарихының энциклопедиялық анықтамалығы деп бағалауға болады. Ілияс Есенберлин қазақ халқының өшіп бара жатқан тарихын қайта жандырды, өліп бара жатқан руханиятына тыңнан қуат берді. Ілияс Есенберлиннің тарихи еңбегі қазақтың ұлттық идеологиясын дұрыс бағытқа салды. Сірә, ол кісі қалыптастырған анық тарихи білім болмағанда, бүгінгідей сегіз бағыт, шартарапқа сауын айтып «Қазақ хандығының 550 жылдық тойына» белсене кіріспеген де болар едік?! Баста «550» және «100» сынды екі дата туралы: «Тағдыр қайталанады» деуіміздің мәнісі осында. Сондықтан Есенберлин шығармашылығы тек әдеби тұрғыдан ғана зерттелумен тоқырап қалмауы керек. Ол тарихтану, саясаттану және философиялық тұрғыдан да кешенді түрде тереңдете зерттеуді қажет етеді.

Сөзімізді қорытындылай келе абыз ағамыз Марал Ысқақбайұлының: «Ұлыны ұлықтаған дұрыс. Бірақ онсыз да мақтаулы тұлғаны жай мадақтаумен шектеліп қалмауымыз керек. Есенберлин атында сыйлық тағайындалуына атсалысуымыз және жолға қоюымыз керек», – деген ұсынысын атап өткенді жөн көрдік («Есенберлиннің жүз жылдығына арналған дөңгелек үстел», 2015 жыл, 15 қаңтар, «Жазушылар одағы» 102-бөлме). Шынымен де түріктану немесе қазақтану бойынша Есенберлин атында халықаралық сыйлық тағайындалса, әрі оның иегерлеріне ақшалай қомақты жүлде берілсе, ол шара қазақ тарихын зерттеу тұрғысынан ғана емес, қазақ тілінің керегесін кеңейтуге де игі әсер жасамақ.

Тілеуберді Әбенайұлы,
ҚР ҰҒА-ның құрметті мүшесі.