---

Роберт МИҢНУЛЛИН

– Алғашқы сұрақты былай қой­сам… Бүгінгі татар ұлтының рухани ах­уалы қандай?
– Бір қарағанда жаман емес секілді кө­рінеді. 1990 жылы Конституциямызды қа­былдап, Президентіміз Шаймиев мырзаны сайладық. Совет Одағы құлап, он алты дербес елге айналғанда біз татарлар автономия деңгейінде қалып қой­дық… (Ақын дәл осы сөзін аса бір көңіл­сіз­дікпен айтты!). Бірақ бізді құт­қарған әде­биет пен әдеби дәстүр болды. Оқыр­мандар әдеби шығармаларды көптеп оқып, ұлттық ерекшелігін сақтап қалуға ты­рысты. Қазан хандығы ыдыра­ған соң та­рихи жағдай өзгеріп шыға келді. Ол кез­дерден бізге екі-ақ ақынның шығар­ма­лары жетті. Қал­ғандары жоғал­ған, өр­телген, құр­тыл­ған. Соған қара­мас­­тан та­тар халқы сауатты болды. Ке­йін баспаханалар мен медреселер ашылып, газет-жур­нал­дар жарыққа шыға бастады.
– Соның бірі – Мағ­жан Жұма­баев оқы­ған «Ғалия» медресесі еді ғой.
– Иә. Сол кездері әдеби байланыс мық­ты болған­дықтан түркітектес ақын­дар бір-бірін еш қиналмай ұға беретін болған. Бә­ріне түсінікті – ортақ тіл болды. Билік осы бір орталықтанудан қо­рық­ты! Сол бай­ланыс арқылы әр ел әде­биеті де биік­тей түсті. Бірақ отызыншы жылдар кімге бол­сын оңай соққан жоқ…
– Репрессия мен аштық қатар ке­ліп, елді есеңгіреткені өз алдына Ста­­лин іске қосқан «саяси машина» ұлт­ қай­мақтарын кілкіп ал­ған заманда ақын-жазушылар «жа­бық тақырыпқа» ай­нала бастады…
– Иә, Мұса Жәлел, Ғабдолла Тоқай­лар­ды жасырып оқыдық. Мағ­жан, Ахмет, Міржақыптардың кітап­та­рын жас­тықтың тысына тығып, матамен орап жүретін бол­ған екен. Қандай қасірет десеңізші! Бі­рақ Сталин ұлтты әдебиетке деген сүйіс­пеншілігін жоя алған жоқ. Бір ақын­ды атар алдында соңғы сөзіңіз дегенде: «Сөз өнері – мәңгілік» депті ғой марқұм. Сол сияқты, әдебиетте ха­лық­­тың зары мен қаны, танымы бар. Одан ажыраған күн­нен бастап ұлттың рухани жағдайы қиын­дайды. Қазір жағдай басқаша. Ға­ламтор, ақпа­рат­тық технологиялар да­мы­ған сайын оқырманның да эстетикалық кеңіс­тігі де тарыла бастады. Технократия­ның өз заңы бар еке­нін ұмытпасақ та оның сол әсері байқалуда. Әдебие­ті­міз­де Батысқа деген әуестік пайда болып еді, поэзияның құрылымы өзгеріп, жазушылар жастар мен аға қаламгерлер болып екіге бөлін­ді. Терең шығармалар пайда бо­ла бас­тағандықтан «өнер – өнер үшін» де­ген сияқты жалпы халыққа жол тартатын ақындар азайды.
– «Авторлық кино» сияқты ғой.
– Иә, «авторлық кино» сияқты. Тоқ­са­нын­шы жылдары көпшілік оқырман тү­сінбейтін поэзия келді.Бірақ неге екенін білмеймін, сол ақын­дар бүгін дағдарыста. Ескіше жазғысы келмейді, жаңаша жазу­ға құлықтары жоқ. Үлкен үзіліс­тен соң ме­нің бір ақын досым ау­дар­маға кетті. Ежел­гі Шығыс және түркітілдес шайырларын тәржімалай бастады. Содан онда жаңа тыныс ашылғандай болды. Бір күні кешке үйіме келіп: «Роберт қарашы, ба­сымызға көтеріп келген Батыс әлі күнге дейін бізден Шығыстан ұрлапты ғой», – деп көп­теген мысалдар келтірді. Жас­тары­мыз бұны түсінсін бе, өздерінше жаңа­­лық ашқандай Батыстың ескі­сіне қы­зығумен келеді. Бірақ тәуірлеу жа­­за­­­тын­дар да бар. Бірақ олардың қан­дай бо­латынын уақыт қана көрсете алады. Бү­гінгі татар әдебиеті өз қаза­нында қай­нап жатыр. Аударма тілінде сөйлесетін тә­жірибе жетіспейді.
– Әдеби интеграция деңіз…
– Осы үрдісті қайта жаңғыртуға күш сал­­уымыз керек. Өйткені, Мәскеу, орыс тілі арқылы ғана емес, өзімізді өзіміз та­ныстыра алатынымызды дәлелдейтін кез келді. Бұл тұрғыда «Түрксой-дың» ролін дамыт­қаны­мыз жөн. Сендер бақыт­ты­сыңдар. Өйткені, Тәуелсіз елде тұра­сың­дар. Ал біз  Ресей Фе­дерация­­сының құра­мын­дағы елміз. Бір қуана­тымыз, Пре­зи­дентіміз жақсы. Әдебиет, мәдениет, өнер, дін және ғылымға көп көңіл бөледі. Жаста­ры­мызға қолдау көрсетеді.
– Түркітектес елдермен әдеби бай­­ла­­ныс турасында айтып қал­ды­ңыз. Бұл сабақтастықты дамыт­сақ, әде­­бие­тіміз қаншалықты трансфор­ма­ция­ға ұшырар еді?..
– Қиындау сұрақ. Қайталап айтайын, ау­дармаға көп көңіл бөлу керек. Мә­селен, мен Нұрлан Оразалинді тәржі­мала­­ғанда таң қалдым. Осылай да жазу­ға болады екен ғой деген ойға келдім. Соншалықты терең, соншалықты нәзік ақын бола тұра ежел­гі әдебиет пен жаңа сөз өнерінің же­тістіктерін меңгер­ген. Нұрланды аудару барысында өзіме жаңа әлем ашқандай болдым. Немесе Мұхтар Әуезовтің «Абай жолын» оқыдым. Қандай ғажап шығарма. Әуезов бізге роман жазудың үлгісін, мек­тебін қалыптастыруға септігін тигізді. Сіз айт­пақшы, «әдеби интеграцияның» ба­сымдығы тәжірибе алмасуда ғой.
– Ал Мағжан Жұмабаевтың поэ­зия­сымен таныс шығарсыз.
– Иә, таныспын. Мағжан сүйікті ақын­­дарымның бірі. Мағжанның қата­рынан татар, башқұрт, өзбек, қырғыз ақындарын білемін. Бәрі дос, аралас-құралас жүр­ген­діктен бір-бірінен жетіс­тіктерін алып, оны ары қарай дамыта бастады. Бір қы­зығы, отызыншы жылдардан ары қарай әде­биетіміз біраз әлсіреп қалды. Әде­биет­ке әлсіз шығар­малар мен әлжуаз жазу­шылар келді.
– Жастарға көңіліңіз тола ма?
– Бұл – мәңгілік сұрақ қой. Дәл осы сұ­рақты Аристотельге шәкірті қойғанда ол: «Ешқашан толмайды», – деген екен. (Күліп). Үміт күтуге болатын онға жуық жас қаламгер бар. Ақындары өлең оқы­ғанда ішкі мазмұннан гөрі артистизмге жақын және соны жаңалық көреді. Шы­ғарма мән-маңызымен құнды екенін әлі түсінбей жатыр. Маған Маяковский, Евтушенко, Есенинмен қатар Вознисенский ұнайды. Әр сөзі, әр интонациясы, әр үтір-нүк­тесіне дейін мән береді. Ақын деген сон­дай болу керек. Ал жастарға көңілім тол­майды.
– Татарстанда шоу-бизнестің да­му қар­қыны қаншалықты?
– Бұл ұғым елімізге тоқсаныншы жыл­дары келді. Парламентте депутат болып отырғанымда шоу-бизнесті қолдадым. Өйткені, әншілеріміз ұлттық әндер айтады. Тоқсаныншы жылдары ана туралы өлең жаздым. Бір композитор сөз жазып, бұл ән бірден атақты болып кетті. Ән­ші­леріміз таласа жүріп айтты. Дәл сол кез­де ұлтымыз рухани дағдарыста жүр­ген­діктен ана туралы ән дөп келді.
– Ильгиз Зайниев деген жас дра­ма­тург­тары­ңыз бар. Сол туралы айтып беріңізші…
– Жиырма үш жастағы жап-жас бала. Ак­тер, драматург. Еліміздің нөмірі бірінші ре­жиссері соның пьесасын қойды. Ха­лық­қа Ильгиздың қойы­лым­дары қатты ұнайды. Енді ары қарай қалай болатынын бай­қаймыз. Сіздерде қалай екенін біл­меймін, бізде көрермен театрға көп барады.
– Алдыңғы жылы Қазанда ірі өрт бол­­ды…
– Шіркеулер өртелді.
– Бұдан бір саяси параллель із­деу­­дің қажеті бар ма, қалай ойлайсыз?
– Жоқ, алып-қашпа әңгімелерге сен­беңіздер. (Күліп).
– Татарлар мұсылман және про­во­с­лав болып қақ жарылғанын бұ­рыннан білеміз. Екі түрлі дүние­та­ным­дағы ұлт­тың пайда болуына та­ри­хи фак­тор­дың әсері зор болған сияқты, аға?..
– Иә. Солай десек те болады. Шоқын­ған татарлардың сөзіне сенсек: «Олар – татар емеспіз», – дейді. Бұндай тарихи вер­сиялар өте көп. Қа­зан хандығы құла­ған соң «русификация» басталып, татарларды шоқындыра бастаған.
– Бұл Грозныйдың тұсында болды ғой?..
– Иә, әскер санын көбейтіп, тез жаулап алу үшін істелді. Бірақ кейін көбі қай­та­дан мұсылман дінін қабыл­дады. Шо­қын­ған татарлардың көбісі ауылдарда тұ­рып жатыр. Олардың тілі, сөзі, киім киісі ұқсас болғанымен музыкасы бөлектеу. Әйтеуір жақ­сылы-жаманды бір елде тұ­рып жатырмыз.
– Арманыңыз қандай?
– Қазақстан секілді Тәуелсіз, дербес, азат Татарстанда тұрғым келеді!