***

Бір күні Шоқан Айғаным әжесінің үйіне келді. Еркелей келіп, әжесіне бетінен иіскетіп:
– Әже, мен сізге бүгін бір қысса ала келдім, өзіңе оқып берем, – деп Шоқан Әубәкір молдадан әдейі сұрап әкелген «Боз жігіт» қысассын оқып берді. Айғанымның Шоқан оқуынан бірінші тыңдаған қысассы осы еді. Салмақпен, асықпай, байыпты оқып, әрбір бөлімдерін орнымен баяндап бергеніне сыншыл да есті әже соншалық разы болып, батасын берді.
– Шоқанжан, бұл қыссаны мен бұрын естімеген едім. Сондай қызық екен. Біздің қазақ ақындары айтатын жырлар бұдан да қызықты, – деп Айғаным өзі әдеттегі әңгімешіл шебер тілмен Шоқанға «Ер Тарғын» жырын әңгімелеп берді. Әже әңгімесінің ұзын өзегіндегі Шоқанға ең ұнағаны, Ақжүністің жалғыз атты Тарғынды сүйіп, соған еріп елінен қашқаны. Артынан қуып келе жатқан Қарт Қожаққа, қыздың тапқыр сөз айтып, тоқтатқаны болды.
– Әже, бұл әңгімені маған неге бұрын айтпадыңыз? – деп Шоқан шұғыл сұрап қалды.
– Мен бұл жырды саған ұғынуға ертерек қой деп жүр едім. Бүгін мына Боз жігіт қысассын оқып бергеннен кейін, мұндай үлкен жырды ұғатын болғаныңды біліп отырмын. Тағы да ұзақ әңгімелерім бар. Кейін айтам, – деп Айғаным оның бетінен сүйді.

«Қатты ұйқыда екен» деп жорыған Шоқан, әкесін оятып алмау мақсатымен сәкісіне кілем төселген бөлмеге еппен  кірді де, жататын орнына беттеді.
Сақ құлақ Шыңғыс Шоқанның төсекке қисайған сыбдырын естіді. Әйтсе де сыр бермей қорылдаған болып жайнамаз үстінде сәл отырды да, Шоқанның мұрны пысылдаған дыбысынан «ұйықтады» деп ойлап, еппен басып қасына келді. Шоқан өтірік ұйықтап жатыр еді, ойы – әкесінің не істейтінін бақылау. Баласының қасына келген Шыңғыс, бетін қабырғаға бере бүк түсіп жатқан Шоқанды арқасынан құшады да, сылқылдай жылап жата кетеді.  Әкесін аяп кеткен бала, мейірімдік көрсеткісі келгендей, бетін бұра аунап түсті. Бірақ, бұнысын ұйқысырау сияқтандырып, дыбыс бермеді. «Оятып алмайын» деген оймен, өксігін әрең тыйған әке жанының бөлшегіндей баласын бауырына қыса түсті. Олар терең ұйқыға кетті…
Шіркін, осындай бір тәтті ұйқы-ай!..
Шыңғыс әдетте ерте  оянатын еді де, дәретін алып, намазын өтеп, содан кейін  тағы да жатып, биенің бас сауынына дейін тұрмайтын еді. Үйінен мына сапарға шыққанынан кейін де сол  дағдысын тастамаған Шыңғыс Шоқанды бауырына баса ұйықтаудан таң біліне оянды. Құшағындағы Шоқанға қараса ұйқыға мас болып, түк сезер емес. «Қимылдасам оятып алармын» деген оймен, ол аз уақыт тым-тырыс жатты да, аздан кейін Шоқанның басындағы қолын шымшымдап суырды. Шоқан оянбады. Басын көтерген Шыңғыс Шоқанның үстіне төрт тағандай төніп, жоғарғы жақ шекесінен құшырлана иіскеді. Оянып кеткен сияқтанған Шоқан екінші  жамбасына аунап түсті де, пысылына кірісті.

Шоқан мен Айсара салт атқа мініп, жаман асумен асты да, Алтынемелмен кері қайтты. Жолай Шоқан Байзақ берген ақ жорғаға мінген өз келіншегіне қайта-қайта қарап, жаңа көргендей қызықтады.
– Айсара, сенің суретіңді салсам қайтеді?
– Өзің білесің.
– Менің салған суреттерім саған ұнай ма?
– Жақсы ғой. Әне бір қашқар келіншектері болмаса…
– Олар саған неге ұнамайды? – деп Шоқан шын ниетімен оның ойын білгісі келген.
– Өзім де білмеймін. Әйтеуір, ол келіншектер онша ұнамады.
– Өздері нақ солай киінеді. Мен оңдап келтіре алмаған болармын. Әйтпесе ол тым көркем.
Айсара  үндемеді. «Қандай болғанда да әйелді ұнататын әйелді әлі көре алмадым!» – деп ойлады ол.
– Ертеңнен бастап  сені осы ақ жорғаға отырғызып, суретіңді сала бастаймын.
– Ақ қағазға, ақ атқа мініп, ақ киім киген адамды қалай түсіруге болатынын ұқпаймын.
– Мынау ойың қызық. Дегенмен, еңбектенемін.

***

Шыңғыстың ұлы, Сібір Кадет корпусында білім алған Шоқан Уәлиханов ғажайып қабілеттерімен ерекшеленген еді. Азия департаментінің бұрынғы бастығы, сенатор Е.П.Ковалевский Қашғарға жасаған сапары мен өзі жазған есебіне қарап, Шоқан Уәлихановты жас данышпан деп айтуға құқым бар деп мәлімдеген. Өкінішке қарай, оны ешкім түсінбеді. Сібір әкімшілігі өзінің қатысуынсыз Петерборда Шоқанды патшаға тікелей таныстырғанына, тақсырдың оны еркелеткеніне өкпелеп қалды. Ар-намысына тиетін сөздер айтып, жала жауып, ақыры осы жылы Шоқанды табыттан бір-ақ шығарды…

Шоқанның бет пішіні монголоидтық: ол сұлтанның, яғни ақсүйектің бет пішіні қара сүйектердікіне қарағанда айырмашылығы бар деп айтатын. Қара сүйектің бет пішіні әртүрлі, өйткені түрлі тайпалардың қаны араласып кеткен және типі бойынша батыс түріктеріне ұқсас келеді. Ал сұлтандар болса, шығыстан тараған ұрпақтар, оларда моңғол қаны бар, сондықтан олардың бет пішіндері бірдей және анық моңғол типі. Бірақ соған қарамастан, оның бет-әлпеті ұсқынсыз емес, тіпті сүйкімді десе де болады. Еуропа көйлегін киіп, еуропалық мәнерде жүріп, шаштарын да еуропаша қою «моңғолияны» билеп-төстеді.
Шоқан өте жалқау болатын. Оның ертегіні жазып алуға шыдамы жеткенімен, қағаздарын ретке келтіре алмайтын. Шоқанда бір сөмке қырғыздар туралы материалдар бар болған дейді, бірақ оның бәрі қайда кеткені белгісіз. Бұл жазбаларды мен де көргенмін. Шоқан қара қырғыздардың Манас туралы жырын жазып алған болатын, оның бір бөлігін маған оқып берді де. Мен оның жазбаларын көшіріп жазып, ретке келтіруді ойлап жүрдім, бірақ Петербургтегі уақытым нан табумен кетті де, бұл жайына қалды. (Қағаздардың) бір бөлігі, әрине, Тезектің аулында жоғалып кетті. Шоқанның қырғыздар туралы жазған әңгімелері өте қызық болатын. Әрине, ол басшылары оның ағалары Саржан мен Кенесары болған қырғыз көтерілісінің тарихын қызықтырақ етіп жаза алатын еді. Осы тарих жөніндегі әңгімелерді қырғыз өлеңдерінен алынған үзінділер, мақал-мәтелдер, халық аңыздары және ұлттық салт-дәстүрлермен байытып отырды…

Моңғол нәсілі, жалпы, ажарсыз, сұлу емес болып келеді, ал Шоқан, бет-пішінінде таза монғолдық белгілер (қалың қара тік шаштар, қысықтау қара көздері, кішкентай аздап жалпиған мұрыны – бәрі де монғолдық еді) айқын білінсе де, аса тартымды еді, тіпті сұлу деп айта аламын. Өңіндегі барлық белгілер өзіне жарасып, мейірімділігін, жұмсақтығын көрсетіп, бүкіл бет-пішіні асқан бір сүйкімділікпен өзіне тартып тұратын еді. Онымен араласып, әңгімелескен кезде, алдыңда қырғыз (ал оның өңі мен дене тұлғасы мүлде орысқа ұқсамайтын еді) отырғаны мүлде есіңнен шығып кететін еді.
Жергілікті сібірлік болсын, Сібірге кейін келген орыс адамы болсын, қырғыздарды тап өзімен тең тұрғыда неміске, французға, еврейге, итальяндыққа қарағандай қабылдай алмайтындығын осы жерде айта кету керек. Ең бір ізгіжанды сібірліктің немесе ресейліктің өзі бұратанаға үлкен адамның кішкентай балаға қарағанындай қарайтын еді. Бұның өзі белгілі бір жандарға ғана тән өте бір христиандық қатынас еді; ал жалпы орыстардың көбісі қырғыздарға жиіркеніп қарап, тартымсыз деп қабылдаушы еді. Бірақ Шоқан Уәлиханов өз сыпайылығымен сізге өзін бауыр ретінде қабылдауға мәжбүр ететін еді, ол өз ортаңыздағы орыс адамынан, бала кездегі немесе кейін бірге оқыған досыңыздан да жақын болып кететіндей еді. Оның әр пішінінен сіз өзіңізге ұнамды (көзқарасы, бет әлпетіндегі қимылдар, дауыс ырғағы, жұмсақ үні, сөздерінің бейнелілігі) нәрсе көретін едіңіз, одан сезімнің ең бір нәзік реңдерін табуға болады.