Ұстаз
Адам баласының ғұмыры қысқа болғанымен, Алла сүйген пенделердің дұрыс жүріп өтетін өмір жолы әрбір қайырлы ісімен ұзара түсетін сияқты.
Мың жасаудың Лұқман хаһім айтқан құпиясында бұл құбылыс та қамтылған болар…
Тұрсынбек аға Кәкішұлы өзі айтатын «өртеңге шыққан ұрпақтың» өкілі еді.
Уақыт солай қалыптастырды ма, әлде ата-тек – арғы қазақтан дарыған артықшылықтары ма – осы буынның енді қайтып оралмайтын айрықша бітім-болмысын, мінез-мәдениетін кейінгілер жоқтай да бастадық.
Ұлтымыздың рухани қорған-жанашыры, қабырғалы ерлерінің бірі Тұрсынбек ағаның соңғы ширек ғасыр уақытта даңқы зор, дәстүрі бай шаңырақта – әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Қазіргі қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасында адамшылық тағылымын алып, ғылымға баулыған шәкірттерінің арасында болғанымды бір қоспасыз тағдырдың сыйы деп қуанамын.
Біреуді аспандатып, біреуді аласартып отыратын ала мінезі жоқ, ел дегенде ішкен асын жерге қоятын кең жүрек, көп дүниеден кенде қалған, кенжелеу дамып, кем бақыт күйге тап болған ұлтының шын жанашыры Тұрсынбек ағаның жақсыға құмар жастық көңілмен, бәлкім, қанда бар өзін-өзі сақтау түйсігімен, Алматысыз өмір сүре алмайтындай, құштар дүниенің қақпасы ашылатын қалаға ынтығып жететін іні-қарындасқа деген ілтипат-пейілі ерекше болды. Шәкірттерін қолынан жетектеп жүріп, елдің игі жақсыларының ортасын көрсетті. Қатарға қосты.
Өгей пейіл заманның «тұрақты» тұрғыны бар, қазаққа қақпасы жабық бас қаладан даладан келгендерге орын дайындап қоймайтыны ойына да кіріп-шықпайтын ауылдың оқу аңсаған аңғал, тәуекелшіл баласына бар жақсысын беруге даяр болған рухы биік ұлт жақсыларының, елдіктің ұйытқысы болған ірі буынның өнегесін өлтірмей, өріс кеңіткен тұлғалардың бірі болды.
Небір алапат ауыртпалықтарда сағы сынбаған халқымыз – қазақ баласы қауымшыл, қарындасшыл еді. Бір-біріне қамқор еді.
Сол қамқорлықты мен де көрдім…
Былайғы көпшілікке беймәлім қилы басылымдардың атын атап, ашылмастай болып жабылған парақтарын көтеріп, тапқанын жұртқа дүние «өлі тыныштықта» жатқанда жариялап жүрген Тұрсынбек Кәкішұлы заман көшін түзей бастағанда сол жабық алқапқа ғылымға баулып жүрген шәкірттерін салды. Ә дегеннен-ақ «Дала уәлаятының газеті», «Қазақ», Айқап», т.б. зерттеле бастады.
Тұрсынбек Кәкішұлы қазақ әдебиеті кафедрасын шын мәнінде дүниежүзі қазақтарының рухани орталығына айналдырды.
90 жылдардың басында Тұрсынбек ағайдың кафедра жанынан құрған зертханаға кіші ғылыми қызметкер болып жұмысқа ауыстым. Бір жылдан соң кафедра ассистенті болдым да, ғылыми тақырып алдым. Жұмысымды жетелдетіп жазу үшін ағайдың сабақтан босатып, көп жағдай жасағаны әркімнің жеке бас жағдайын ескеріп, көмек қолын созуға даяр тұратын кісілігінің бір көрінісі еді.
Кафедра мәжілісі болатын күнді асыға күтетінбіз. Мәнді-мәнді әңгімелер айтылатын, көптің көкейіндегі дүниелер қозғалатын. Отырыстан марқайып, өсіп, түлеп, бір-бірімізге тілектес көңілмен қуанып шығатынбыз.
Түрлі жиындарда ортамызда таудай болып ағай жүрер еді.
Әңгіме де мәнді, жүрген жүріс, тұрған тұрысымыз да сәнді. Басқосуларда кешті жүргізуді кезекке бөліп қояды. Бір күні Алма апай отырыс басқарады, келесіде Өмірхан, Рахымжан, Шоқан…
Ағайдың қазақ тұрмысындағы киелі салт – дастарханды құрметтеу өнегесі өз алдына бір әңгіме.
Тұрсынбек ағайдың әдетінде сөзуарлық жоқ, ара-тұра ағытылып айтылатын әңгімелерін қызыға тыңдаймыз.
Ғабит Мүсіреповпен сыр-сұхбаты Мағжан ақын тағдырымен тоғыстыра отырып:
«Заман деген бір күнде орнап, сол күні-ақ бар мазмұнын бастан-аяқ айқындап беретін базар емес, ұлы да ұзақ сұрыпталатын кезең. Оның әліпбиінен бастап философиялық мазмұнын бір күнде ұғыну қиын.
Өйткені заман – эра әр түрлі дәуірлерге бөлінеді: балалық, жастық, есейген, ер жеткен, кемеліне келген кездері бар», – дейді.
Қозыкөш жерге ұзай қоймаған ХХ ғасырдың ұлы мазмұнын ұғынып, сіңірудің танымдағы тар жол, тайғақ кешу өткелдері ендігі біздерді ұдайы алаңдатады.
Әдіптеп, тігісін жатқызып хаттап қойған көп «ақиқаттың» көмбе сырлары қайта қопарылып, санамызда жатталған мығым ұғымдардың ашылып-шашылып қалғанын да мойындадық.
Тарих күнде бір көйлек киіп құбылған сәнқой әйел емес шығар. Оған опасыздық жасау мүмкін бе?
Қазақ басқаның қолымен жазылған тарихын түгендеуге, толықтыруға енді-енді есе ала бастаған тұста айтуға тыйым салынған «қауіпті» алқаптарға әлдеқашан көз салып, ертерек қамданып жүрген Тұрсынбек Кәкішұлы ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы өз билігі өзінен баяғыда кеткен ұлтының тұншығып жатып, тыныс іздеген кіріптар тағдырын мейлінше айқын танымға, тарихи зердеге тартты.
«Тар жол, тайғақ кешуге» де шырқырап ара түсуге тура келген сәттер болды.
Сәкен Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешуі» елдік пен ерлік талқыға түскен тарихи өткел. Уақыттың ендігі тураға түскен бағытымен ұғынуды тосып жатқан, бүктеуін жазуды күткен талай сыр, таңғажайып тағдыр.
«Тар жол, тайғақ кешудің» тұтас көркем тұлғасы – қырдың бостандық аңсаған момын елі, асау тұлпардың ауыздығымен алысқан арманшыл ұлы…
«Тар жол, тайғақ кешу» – өкініш пен өксік буған өткен, алыс күндердің ақиқаты. Қазақтың қайта тумас Сәкенінің қасиеті мен қасіреті.
Қадірлі ұстазым Тұрсынбек Кәкішұлы туралы сан тарапқа бастаған қаумалаған көп ойдан қайырып әкеліп жазып отырған шағын естелігімді Ағаның өзі сияқты ұлтына жанашыр Тұрсын Жұртбайдың Мұхтар Әуезов әлемін барлаудағы он тарау ойларының бірін кіріктіріп отырып сабақтауды жөн көрдім.
«Абайдың ұрпақтары туралы сөз қозғағанда қуғындалды, атылды, жер аударылды, ашаршылықтан өлді деген тіркестердің жиі қайталануы ұлттың тағдырының бостандықта дамымағандығын көрсетеді. Зорлықпен таңылған өлім бүкіл Абай үрімін отап түсірген дүлей күшке ұқсайды.
Бұл тек ұлы тұлғалардың ғана қасіреті емес, иісі ұлттың қасіреті еді».
Арғы-бергі тарих, ұлт басынан өткен таусылмаған тауқымет, ауыр құбылыстар қай заманда да ел зиялысын бейтарап қалдырған жоқ.
Жеке адамның, тұтас халықтардың өмір сүру құқын, ерік-жігерін табанға таптап тайраңдаған обыр отаршыл жүйе азаттық күрес қайраткерлерін, Исатай, Махамбет, Кенесары, Әлихан, Ахмет, Міржақып, Сәкен, Ілиястарды «басбұзар», «қарақшы», «бұзақы тобыр», «банда», «бас кесер», «ұлтшыл», «бүлікшіл», «халықтың жауы» деп айыптап отырды. Айыптап қана қоймады – азаптады. Айуандықпен қор қылып көзін жойды. Түп-тұқиянымен құртудан тайынған жоқ.
20-ның о жақ-бұ жағындағы Мұхтар Әуезов туған халқының тағдыры тағы бір мәрте тарих талқысына түсіп жатқан шақта естияр зердемен үлкендіктің сөзін айтатын…
Әйел, ана, ұрпақ келешегі, әдебиет тарихы, өз дәуірінің көркемдік бағыттарын барлау, оқу ісі, шекара тұтастығы, ұлттық мектеп – ұлт тағдыры.
Сол жылдарда Сәкен Сейфуллин күн тәртібіне «Қазақты – қазақ дейік, қатені түзетейік» деп мәселе қояды. Әдеби мұраны игеру, оқыту бағытында тағылымды істер тындырады. Мәскеудегі үлкен жиында қайсыбір қаламгерлердің өз шығармаларында қазақты мазақ еткенін, кей орыс төрелерінің келіншектері жетектеп жүргенін итін қазаққа теңеп «ұрсатынын» айыптап, сөгіп сөйлеген…
Саяси жүйе сана улаған қысталаң заманда ғұмыр кешкен тұлғалар тағдыры тарихи талқыға қайта түскен кейінгі кезеңде Тұрсынбек аға тура билік тұғырдан таймай, таза таным түзудегі табандылығын тағы да танытты.
Таусылмайтын арман-мұңымыз – ана тіліміздің тағдыры оны әрдайым алаңдатып отырды.
Ар тазалығы, жан тазалығы жұтаған жерде адам баласы өмір сүре алмайды. Ашынады. Рухани жүдеп-жадайды.
Жасы келіп қалғанда да Тұрсынбек аға тоқтаусыз еңбектенді. Қу сөз, қысыр әңгімешіл қазақы мінезді ұнатпайтын әдетімен «өсек-аяңды өсіру үшін емес, өшіру үшін» (өз сөзі – Қ.М.), дәлел, дәйек қуып, тағы да таусылмайтын ұзақ жолсапарларға шықты. Мұрағат ақтарды. Мұрағаттан да берік, бекем қилы замандардың тірі куәлерінен суыртпақтап «сыр ұрлады». Көңіл ауанын барлады.
Өз көзімен көрмесе, өз құлағымен естімесе, жан жүрегімен сезініп, иланбаса, ешкімге сенбейтін дағдысынан жазбай, Сәкен тыныстаған ауаны неше қайтара жұтып, Сәкен кесіп өткен Бетпақдаланы нешінші қайыра шолып өтіп, арғы-бергіні тағы да ой талқысына салды.
Коммунист Сәкеннің ұлтжандылығына, шығармашылығындағы кеңестік жүйеге кереғар, наразы ағыстарға көбірек үңілді. Олжалы, заманалық деңгейдегі тың пайымдаулар жасалды.
Кім-кімнің де өмірінде өзара кикілжің, пенделік төзімсіздік, ұсақ-түйек іліктер болмай тұрмаса керек. Ондай құбылыстар қиямпұрыс заман, қулық баптаған уақыттарда өрши түспек.
Өтірік сөйлемейтін, тура мінез Тұрсынбек аға шындықтың соңынан жүргенде шаршамайтын, жалықпайтын.
Саяси ағыстар аясындағы қилы сәт, әр оқиға, он-сан адам есімдерін жадында сақтап, өмірлік ахуалды жаңғырта баяндауындағы нақтылық, деталь жазушы шеберлігін аңғартады. Небір даулы құбылысты дәлелдеуінде ол кісі ауызша дабырлап, бос айтысқан емес. Бұлтартпайтын фактіні көлденең байлап қойып, тарқата, тарата ұғындырды.
Тыншып қарап отырғанын көрген бір адам жоқ. Тәуелсіздік дәуірде қашаннан көп жұмбақтың түпкі сырына қанық Тұрсынбек ағаның «күні туды». Сыңарезу танымнан тұралап қалған рухани кембағалдық ширықтыра түсті. Екінің бірі құлап, құлық таныта бермейтін көп істі қолға алды. Қыруар шаруаға қозғау салды. Әдебиет зерттеу ісін бірнеше бағытта, сан тарап халықаралық аумақта қамтып, түгендеп, түбегейлі, түпкілікті зәрулігін батыл-батыл байыптап, шәкірт баулыды.
Сезімі семіп бара жатқан ендігі буынның рухани санасын сергітіп, азаматтық парызын ақырына шейін адалынан атқарып кеткен, Адам болып өмір сүрудің ұлттық ұлы мектебінен тәлім алып қалған қазіргі заманғы қадірлі ірі тұлғаларымыздың бірі – Тұрсынбек ағаға бақилық болғандар да, пәни дүниедегілер де дән риза шығар.
Тұрсынбек аға Кәкішұлы дүние бүлініп, заман дүбіліп жатқан шақтарда да үлкендік, ұлағат шуағын шашқан кісілік қалпынан тайқыған жоқ. Өзгермей өмір сүрді.
Туралығы, еңбекқорлығы, көпшілдігі, қарапайымдылығы, кең жүректілігі, дәстүршілдігі, үлкенге ізет – кішіге құрмет кісілік мәдениеті, сәкеншілдігі, сәбитшілдігі, алдаусыз таза, адал көңіл сынды дара мінез бітімі осы адамның ұлтжанды тұлғалық болмысын тұтастандырып тұрған туабітті қайталанбас кісілік мазмұны болатын.
Тұрсынбек аға ізбасар іні-шәкірттерінің беталыс бағдарын ұдайы барлап, аңлап отырды. Қазақ әдебиеттану ғылымының келешек шаруалары Жанғара, Шәкір, Уәлихан, Бекен, Тұрсын, Құлбек, Өмірхан, Балтабай, Бауыржан, Амантай, Дихан, Сағымбай, Тасболат сынды басқа да өнімді еңбек жасап отырған азаматтардың бақылауында болатындығына сенді, қуанды.
Көптің жүрегінде Тұрсынбек ағаның иланымды кісілік болмысы қалды. Қазақ руханияты үшін «ұйқы беріп, қайғы алып», қилы заманның шындығын барлап, ауажайлап дендеп бара жатқан рухани дертке дауа іздеп, ұлтының ұлы мұраттарын ұрпақпен сабақтастыру бағытында көңіл көншітер, орынды тоғыстырулар, батыл байламдар жасап отырған.
Адамның өлшеулі ғұмыры жетіп, тауыспайтын Ата тарихтың бұл қалайы, бұлтағы басым бағыттарын асықпай аңлап, тұлға тағдырын тағылым етудің, саясаттан арылған таза көркемдік қисындарды жинақтап жалғастырудың мол міндетін ендігі буынға Аманат етіп кетті.
Қанипаш Мәдібай,
әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университетінің
профессоры, ф.ғ.д.