МО ЯН БІЗГЕ СӘЛЕМ БЕРЕ АЛМАЙДЫ
12.07.2019
1510
1

Жұмабай БІЛӘЛҰЛЫ:

Ол: «Осы күнге дейін Шолоховтың шығармаларын оқудан жалықпаймын», – дейді. «Неге?» деген сұрағымызға: «Себебі, оның шығарма жазу стилін бойыма сіңіріп алдым», – деп жауап берді.
Жұмабай Біләлұлы – шетелдегі қазақ әдебиетінің беделді жазушыларының бірі. Оның шығармалары әлемнің көптеген тілдеріне аударылғанын айтпағанда, ол қатарынан үш рет Қытай Мемлекеттік сыйлығын иеленген қарымды
қаламгер. Жарты ғасырдан астам қалам тербеген ол осыған дейін «Қоңыр таудың күңгірі», «Боз жігіттер», «Арулар», «Жел шығыстан тұрғанда» сияқты бірнеше романдардың, «Жеті қарақшы», «Өлместің күнін бер», т.б. әңгімелер жинағының авторы.

Менің ұстазым – Шолохов

– Сізді «Қазақ әдебиетінің» оқырмандарына жақынырақ таныстыру үшін алдымен туып-өскен жеріңіз туралы білгім келіп отыр…
– Менің ата-бабам Шығыс Қазақстан­дағы Маңырақ тауы қыстаулығы мен Қытайдағы Сары Емілді ен жайлаған адамдар еді. Кейін шекара сызылған соң, арғы бетке тәуелді болып қалған. Жылым – қоян, 1939 жылдың төлімін, туған жерім – қазіргі Қытай жеріндегі Тарбағатай өңірі. Университетте оқып жүріп, әдебиетке ертерек араластым.

– Бала кезіңізде кім болуды армандап едіңіз?
– Мен Қытай Халық Республикасындағы қазақтардың екі өмірін көрдім. Он жасқа дейін, яғни Қытайда жаңа өкімет орнағанға дейін қазақтың кіршіксіз әрі бейғам, еркін өмірін көрдім. Былайша айтқанда, еркін дүниенің емшегін еміп өстім. Ал одан кейінгісі – мүлде басқа өмір. Алғашында ауылдағы медреседен білім алып, хат таныдым. Әлі есімде, шешем бесік жырымен мені тербеткенде, бір мұңды әуезді қиссаны айтып отыратын, «Ей, Науа, олай емес, әнге салмақ, біреудің малын тартып, шауып алмақ» деген екі тармағы ғана есімде қалыпты. «Науа» деп кімді айтқанын білмеймін. Ал әкем Жанұзақ ақынмен бірге жүретін Ержан деген ақынды үйге ертіп келіп, қисса айтқызатын. Міне, осындай қазақы өмірдің керемет сәттерін көзбен көріп, көкейге түйіп ержеттім. Соның әсері болса керек, бала жасымнан бірдеңе жазуға құштар болғаным рас. Хат танып, сауатым ашылғаннан кейін, шекара асып барған Иса Байзақовтың өлеңдерін, біз тұратын аймақтағы елдің арасына кең тарап, қолдан-қолға өтіп жүрген кітаптарын, сол кезде шығатын «Қазақ елі» журналын, «Қазақ әдебиетінің» алғашқы сандарын оқып, көкірегіме бір сәуле түскендей болды. Орта мектепте оқып жүргенімде күнде кітапханаға барып, қолыма түскен кітаптарды оқи бердім. Шолоховтың «Тынық донын», Бальзактың «Шегірен былғарысын», Лермонтовтың «Біздің заманның қаһарманы» деген повесін ерінбей оқып шықтым. Қазір ойласам, маған осы бірнеше автордың шығармасы жақсы әсер қалдырған екен. Содан бастап «мен де жазып көрейін» деп, қолыма қалам алдым.

– Алғашқы туындыңызды қашан жаздыңыз? Қандай шығарма еді ол?
– 1955 жылы 16 жасымда, мектеп оқушысы кезімде, алғаш рет «Қараңғы түнде» деген әңгіме жазып, Қытай Халық Республикасындағы «Іле газетіне» жібердім. Ол газеттің редакциясындағы Мәди Әбдірахман деген ақын ағамыз маған ізгі тілегін білдіріп, ақ жол тілеп, хат қайтарыпты. Содан бастап әдебиет әлеміне бет бұрдым. Ал классикалық шығармалар менің әдебиетке келуіме негіз болды.

– Біздің білуімізше, Қытай Халық Республикасындағы (ҚХР) қазақтардың ішінде роман жанрында алғаш қалам тербеген сіздерсіздер. Кімді ұстаз тұттыңыз?
– Менің ұстазым – Шолохов. Оның шығармаларын әлі күнге дейін қайталап оқудан жалыққан емеспін. Өткенде кітап сөремді ақтарып отырып, бір қызық жағдайға кез болдым. 1954 жылы Шолоховтың кітабын бастап оқыған екем, осыған дейін жеті рет қайталап оқыппын. Оның қасиеті – тереңдігінде. Мынаған назар салайықшы, ол мықты шығармасының атын «Тынық Дон» деп атады. Бірақ ол жазған Дон өзені тынық емес қой. Тұтас бір ұлттың тағдырын, қырғыншылыққа ұшыраған өмірін, социализимнің бір халықты қалай күйреткенін сипаттайды емес пе? Одан кейін «Көтерілген тың» дейді, бұл да олай емес. Шолоховтың шеберлігі соншалықты, ол білдірмей отырып, социализимнің ерте күйрейтінін, сол жүйенің халыққа, ұлттарға қандай кесапат әкелгенін ашып жазған адам. «Тынық Донды» бізге аударып жеткізген Хасен Өзденбаев деген аудармашының өте білімді, ана тіліне жетік те жүйрік адам екенін осы шығарманың аудармасы растайды. Тағы бір айта кетерім, көркем аудармадан жазушылығымен қоса, аудармашылығымен дараланған Мұхтар Әуезовті, содан соң осы Хасен Өзденбаевты жақсы көремін. Нағыз қазақы тіл, құнарлы тіл – соларда.

«Көксерек»: қасқыр бізді жегелі тұр

– «Абай жолын» алғаш оқығаныңызда қандай әсер алдыңыз?
– «Абай жолын» алғаш рет 1953 жылы оқыдым. Алған әсерімді сөзбен айтып жеткізу қиын. Себебі, біздің ұлттың өміріндегі ұлы адамның тағдырын, тарихын ұлы шығарма етіп жазу тек Мұхтар Әуезов секілді тұлғаның ғана қолынан келетіні ақиқат. Ал «Көксерек» туралы айтсам, бертінге дейін «Не үшін Мұхаң қасқырдың бөлтірігіне ниеті ауып, сол туралы жазды», – деп ойлап жүрдім. Сөйтсем, жазушы бұл шығармасы арқылы «қасқыр сені жейді» дегенді білдірмек екен.

– Романдарыңыздың көбін шалқыма түрінде жазасыз, бұның себебі неде?
– Мен өмір сүрген ортаның тарихы аса күрделі әрі терең. Осы күрделі жерде тек күрделі дүниелермен ғана ұлттың тағдырын, тарихын жазуға тура келді. Сол үшін дағдылы прозалық сарыннан шалықтап шығып кеттім. Сен білесің, иә, білмейсің, менің шығармаларымдағы кей сөйлемдер өте ұзақ, тіпті, ашығын айтқанда, Шолоховтың сөйлемдерінен де ұзақ әрі романдарым мен повестерім бірнеше желіден тарамдалып келіп, ортақ құрам тапқан. Шығармаларымда бұрынғы өткен бұлыңғыр дүниенің сарынын ғана жеткізіп отырдым. Күрделі ортада өстім дейтінім, біз өмір сүрген қоғам жанартау сықылды аңда-санда дүмпу шығарып, дүниені дүрліктіріп тұрды. Менің прозалық шығармаларым осындай жағдайда дүниеге келді. Оқырманға арғы дүниені тереңірек жеткізу үшін осындай стильге бардым.

– Қазақ тілінде шыққан он томдығыңызбен қоса алты томдығыңыз қытай тіліне аударылып, кітап болып шығыпты. Миллиярдтар елінің оқырмандары шығармаларыңызды қалай қабылдады?
– Шындықты айтқандығым үшін, күрделі дүниелерді жазғаным үшін олар мені жақсы бағалады, қанша айтқанмен, әдебиеттің адамдары – кең ойлайтын, әлемдік тұрғыдан ойлайтын жандар ғой. Қытай әдебиет сыншылары мен жазушылары сол үшін маған назар аударды. Қалам қуатым жүйрік болғандықтан, өзгелерге ұқсамағандықтан алты томдығымды өз тілдеріне аударып басты. Олардың зиялылары кім талантты болса, соған пейілі түседі. Ұлтқа, ұлысқа бөлмейді. Алты томдығыма пікір, әдеби мақала жазып, талқыға салған да солардың әдебиетшілері болды. Әр түрлі газеттері күні бүгінге дейін менің романдарым мен повестерім туралы жалғасты түрде сын, бағалау жазып жатыр.

– Олар сіздің шығармаларыңыздан қандай ерекешелік тауып жүр?
– Қытайдың белгілі бір сыншысы менің шығармаларым туралы «Жұмабай прозасы – адам тағыдырының тереңіне үңілген проза», – деді. Ал «Шанхай көркем әдебиет» баспасынан шыққан бір шолу кітапта: «Жұмабай өзінің ұлттық өмірін, тұрмысын модерндік ағыммен өте шынайы, күңгірт түрде жеткізіп берді», – деген пікір жазылды.

– Шыңжаңдағы қаламгерлерден кімдерді мойындайсыз?
– Ол жақта да мықты жазушылар бар, мысалы, Жақсылық Сәмитұлы, Сұлтан Жанболат, Шайсұлтан Қызыр, Батырхан Құсбегин, Қабдеш Жәнәбілов, Шәміс Құмарлар. Олар өз стилдері бойынша, Шыңжаң жерінде өткен қазақтың батырларын, би-шешендерін арқау ете отырып, том-том тарихи шығармалар жазды. Ал мен Оразхан Ахмет пен ертеректе өмірден өткен Шаймұрат Қамзаны өте жақсы бағалаймын әрі мойындаймын.

– Акбар Мәжитті ше?
– Оның ерекшелігі – қытай әдебиетін, тілін жақсы білгендігінде. Тілі шешен, ұлтының кейінгі өміріне қанық жазушы.

Шаншып қалып, қан шығаратын шығармалар

Солдан оңға қарай: Жұмабай Біләлұлы, Шәкен Оңалбай, Оразхан Ахмет, Еркеш Құрманбек және Минар Нұрлазат

– Қазақ әдебиеті өкілдерінен кімді көп оқыдыңыз? Кімдердің шығармашылығына көңіліңіз толады?
– Қазақ әдебиеті – үлкен, ауқымды, бүкіл әлемге ықпалы бар әдебиет. Қалам ұстағандардың көбінің шығармаларын оқыдым. Бірақ Оралхан Бөкеевтің шығармаларын жақсы бағалаймын. Тіл де, мінез де, прозаға не керек, соның бәрі Оралхан да бар. Ол да Шолоховты өзіне сіңірген секілді. Бір сөзбен айтқанда, ол – дәстүрлі прозаның шеңберін бұзған жазушы.

– Енді Мо Янға келейікші. Ол туралы әлем қазір кеңірек айта бастады, себебі, Мо Янда «Нобель әдебиет сыйлығының иегері» деген үлкен атақ бар, сол үшін қазір оның десі басым болып тұр. Кейде атақ та адамға қызмет ететін секілді. Бір білсе, сіз білесіз, осы Мо Ян қандай жазушы?
– Өте дұрыс айтып отырсың. Жазушылар қосынының ішінде елеусіздеу, көзге көп түсе бермейтіндері болады ғой, Мо Ян сондай жазушы еді. Мен қырық жылдан бері Қытай Жазушылар одағының әр жылғы құрылтайына қатысып келемін, көпке дейін оны ешкім білмейтін. Оның жазу стилі – қытай ұлтының ежелгі сарынына тән ұлттық проза. Әлем прозасының иісі шығармаларында көп кездеспейді. Өткен жылғы жазушылар құрылтайында кездесіп қалған соң, мен оған: «Сенің шығармаларың қазақ тіліне аударылды», – деп едім, Ол: «Қаламақымды алғам жоқ», – деді бірден. Көрдің бе, оның таным-түсінігі соншалықты ғана деңгейде болып тұр. Оны шетел әдебиеті мен саясаты бір әрекеті үшін ғана керек қылды. Олар Мо Ян арқылы қытайдың алпыс жылдық тарихын қазды, көлеңкелі дүниелерін түрткіледі. Әйтпесе, Мо Янның шығармаларында көркем прозаның детальдары аз. Оның шығармаларының тек шаншып қалып, қан шығаратындай ғана қауқары бар.

– Шын мәнінде, ақын-жазушыға атақ қызмет ете ме? Мысалы, Мо Ян бұл жағынан ұтты деуге болады ғой?..
– Ол – бағы жанған жазушы. Уаң Мың, Алай секілді бір тобымыздың шығармаларымыздың көркемдігі, айтар ойы Мо Янның шығармаларынан әлдеқайда жоғары. Былай ойлап қарасақ, Нобель де – адам беретін сыйлық қой.

– Ендеше, Мо Янды айтпағанда, қытай жазушыларынан Нобель әдебиет сыйлығына кімдер лайық еді?
– Қытай Жазушылар одағы бір топ жазушыларды халықаралық сыйлыққа ыңғайлаған секілді еді, Мо Янның десі басып кетті. Сол қатарда Тибет жазушысы Алай да бар еді.

– Алайдың «Шаң-тозаң айыққанда» деген керемет романын оқып едік.
– Иә, сол Алай екеуміз қытайдың мемлекеттік сыйлығын бірнеше мәрте алдық. Ал Мо Янның бұл мәртебеге қолы жеткен жоқ.

Қытайда қазақ тілінде енді шығарма жазылмайды

– Қазіргі Шыңжаң қазақ әдебиетінің жай-күйі қандай? Болашақта тоқырап қалу қаупі жоқ па?
– Біздің буынның алды сексеннен асып кетті, біз өз көзімізбен көрген, ұлтымыздың басынан өткен оқиғаларды көркем шығарма ретінде оқырманға ұсынып болдық. Ал қазір жас буын қаламгерлер шықты, олар тек қазіргі өмірді жазады. Олар біз секілді ұлтымыздың байырғы ана омырауын емген жоқ. Олар ұлттың өткен өмірі туралы үлкен шығармалар жазбаса да, осы заманның мінез-құлқын танытатын шағын дүниелер жазып жатыр. Менің ойымша, Шыңжаңнан алдағы он жылдан кейін таза қазақ тілінде жазатын қаламгерлер шыға қоюы қиындау, тек қытай тілінде жазатын Акбар Мәжиттің шәкірттері болмаса… Өйткені олардың көзін ашқаннан сусындағаны қытай тіліндегі дүниелер болған соң, шығармаларынан ұлттық бояу көре алмауымыз әбден мүмкін.

– Қытай қазақ әдебиетіндегі кейінгі толқыннан көңіліңіз толатын жазушылар бар ма?
– Бір шоғыр орта буын қаламгер өкшемізді басып келеді. Олардың шығармалары ұлттық тұрмысты, қоғамды жақсы зерттеуімен ерекшеленеді.

– Сіз «Дала торғайлары» атты романыңыз арқылы оқырманға не айтқыңыз келді?
– Октябрь төңкерісі кезінде Бәкішев, Аников сияқты үш бірдей генерал қытайға ауғанда, Бәкішев он мың әскермен біздің Тарбағатайға барды. Мен осы романымда сол Бәкішевтің атының тұяғының астындағы қазақтың тағдырын, ерлігін, ұлт ретінде тозып кетпейтінін, уақытша торғайдай тозғанымен, күндердің күнінде біріге алатынын жаздым.

– Ал «Боз жігіттер» деген романыңыз ше? Бұл шығармаңыз қалай өмірге келді?
– Бұл роман – Қытай қазақтарының қазіргі өмірінің көрінісі. Бізде реформа деген болды, бұл да бір толқын ғой, сол толқынға тұншығып кетпей, өзін сақтап қалған халықтың өмірі «Боз жігіттер» және «Арулар» атты романдарым арқылы оқырманның көз алдына сол дәуірдегі өмір көріністерін елестеттім.

– Қазір не жазып жатырсыз?
– Мен хронологиялық тәсілмен шығарма жазу әдісін бұзғым келді. Кілең ертегі айтып отырғанша, қазақ өмірінің байырғы дүниетанымындағы бақсы, балгер, дуана, сиқыршыларды арқау ете отырып, өз көзіммен көрген далалық ғылыми дәстүрге ие өмірді бергім келді. Бала кезімізде қазақтың жақсы өмірін көрдім дедім ғой, біздің халықта «дуана» деген бар еді, ол ел арасындағы әулие іспетті болған. Қазір біз соны жоққа шығардық. Дуана – біздің халқымыздың арасында ерекше беделге ие, болашақты болжайтын киелі адам ретінде танылған. Бақсы да солай еді. Қазақтың өзіне тән ғылыми танымы, оқу-ағартушылық бағыттағы ілімі, озық мәдениеті, спорты болды. Мен осы дүниелерді дәлелдей келе, біздің ешқандай көшпенді емес, төрт маусым орын жаңалап, таза ауа жұтып жүрген халық екенімізді шығармаларым арқылы айтпақпын. Сол туралы іздену үстіндемін.

– Шығармаларыңызда құрылым жағынан қандай өзгешеліктер бар?
– Романдарым мен повестеріме және құрылым жағынан қатар жарысып түскен бір немесе бірнеше желілес әңгімелеріме формалық тұрғыдан математикалық жіктеу жүргізіп жаздым. Мысалы, мазмұнына қарай жеті әңгімені «Жеті қарақшы», алты әңгімені «Алты айыр», бес әңгімені «Бес темше», төрт әңгімені «Төбедегі төртеу», үш әңгімені «Үш қиық», екі әңгімені «Ақбоз ат пен көкбоз ат», бір әңгімені «Жалғыз көз» деген секілді тақырыптарға бөлдім. Сөйлемдердің ұзақтығына келгенде «Маза бер, Адамзат» атты повесімнің оқиғалары ең соңында ғана қорытындыланады да, жалғыз нүкте қойылады. Қытайлық сыншылар бұны прозалық шығармалардағы ерекше жаңалық деп тұжырымдады.

– Отбасыңыз туралы да білгіміз келіп отыр…
– Мен – бақытты жазушымын. Біріншіден, маған тағдыр алдымен адал жар берді. Шүкір, он балалы болдық. Ұзақ жылдар бойы бір журналдың бас редакторы болдым, «Халық жазушысы» атандым, сол себепті жұмыс бабымен сыртта көп жүрдім. Осындай сәттерде жарым маған сүйеніш, отбасымызға қамқор бола білді, балаларымызды тәрбиеледі. Екіншіден, қазақ тілінде он томдығым шықты. Он баламның әрбірі әр салада жақсы жұмыстар атқарып жүр: үшеуі – профессор, біреуі – Америкада академик, ұлым Қанатбек Бейжіңдегі Орталық радионың Қазақ бөлімін басқарады. Қарақат, Жайнагүл деген екі қызым Шыңжаңдағы жоғару оқу орындарында лауазымды қызметкер. Ал Саяхат және одан кейінгі балаларым Алматыда тұрады.

– Сіздің ендігі арманыңыз не?
– Шығармаларым алыс-жақын елдерге көп таралды, он баланы жеткіздім. Ендігі арманым – Қазақстанның тыныс-тіршілігі туралы шығарма жазу. Сен «Илеу» деген әңгімемді оқыдың ба? Мен – сол әңгімені жазу арқылы тым ерте кезде Қазақ елінің Тәуелсіз ел болуын көксеген адаммын. Аталған шығармада үш түрлі құмырсқа бірігіп, илеу жасайды, олардың осы тыныш тірлігіне сілекейін шұбыртқан бір сұр аю келіп, илеуді тарпиды. Осының астарында үлкен символдық мән жатыр. «Ақселеу» деген әңгімемнің желісі де осындай мазмұнда. Табиғатта көз жоқ қой. Жер-дүниені жалмардай қатты апат болып, жер бетін үсік шалады, бірақ бір түп ақселеу сол үсіктен аман қалады, күн нұры алдымен соған түседі. Түбіндегі қар ериді, маңындағы құрт-құмырысқа, жан-жануарлар соны паналап, ақырында бүкіл бір күнгейге ақселеудің ұрпақтары тарайды. Демек, бұл да – қазақтың ұлттық тағдырының символы. Әр шығармада жазушының өз идеясы, көлеңкесі бірге жүреді. Шетелде тұратын Набоков деген орыс жазушысы Толстойды зерттеген мақаласында: «Толстойдың әрбір шығармасында оның өз көлеңкесі, өз тағдыры бар», – деп жазып еді. Осы дұрыс көзқарас деп ойлаймын.

– Қазір қазақ жылқыдан айырылып қалды, былайша айтқанда, аттан ауып қалған секілдіміз. Жылқыдан айырылу рухтан айырылу емес пе?
– Жылқы – адам баласына, соның ішінде біздің ұлтқа ең жақын жануар. Жылқы малы адамнан да есті. Иесі қайтыс болғанда оның мінген атын тұлдап, жылына арнап қоя береді, сол кезден бастап әлгі жылқыға мұң түсе бастайды. Содан кейін сол тұлданған жылқыны әкеліп, қайтыс болған кісінің жылына соярда, тұл жесір құшақтап тұрып, көріс айтқанда, мал болса да оның көзінен жас парлап тұрғанын талай рет көргенбіз. Ұзақ сапарға шыққан жолаушыны барар жеріне аман-есен жеткізетін есті жылқылар да болған. Біздің бала күнімізде әкеміз бір атын ет таситын қасапқа өткізген еді, төрт айдан кейін, неше мың шақырым жол басып, әлгі ат қашып келіп тұр. Міне, естілік. Мейлі, қандай дәуір болсын, жылқыдан көз жазбауымыз керек еді. Амал не, бәрі де басқаша болып бара жатыр. Ендігі үміт – жас ұрпақта. Егер солар жылқының қадірін біліп, тұлпар мініп, ту ұстаған бабалардың рухын қайта оятуға әрекет етсе, біздің халықта мұң болмас еді…

Сұхбаттасқан
Дүйсенәлі Әлімақын

ПІКІРЛЕР1
Бақан 24.07.2019 | 17:31

Сұқбатты сұйсіне оқыдым, оның сөздеріне сенем, бала кезімде әңгімелерін тамсана оқығам, қытай қазағындағы жазушының ең мықтысы осы кісі болар, және де тың, терең шығарма күтеміз.

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір