«Алқа» клубының кезекті отырысы қазіргі таңда түсіріліп жатқан отандық кинолардың тілі, яғни ана тіліміздің көгілдір экрандағы тынысына арналды. Келелі басқосуға өнертанушы, киносценарист Ерлан Төлеутай, актер Ұлан Нүсіпәлі, журналист Сәкен Сыбанбай, режиссер Данияр Саламат қатысып, кинодағы қазақ тілінің ахуалын қызу талқыға салды.

Киноның тілі қойыртпаққа айналды

«Қ.Ә.»: «Алқа» клубының бүгінгі сарапқа салар тақырыбы ана тіліміздің кино өнеріндегі мәртебесі жайында болып отыр. Қазіргі таңда бәрімізге аян – халықтың екі көзі мен құлағы көгілдір экранда. Телеарналар мен кинотеатрларда беріліп жатқан отандық фильмдердегі қазақ тілінің хәлі мүшкіл екенін көрермен – біз де, кино саласында жүрген сіздер де білесіздер. Демек, кейінгі толқын жастардың ұлттық құндылықтардан ада болуына күнделікті көріп жүрген киноларының әсері мол. Киномамандар мен киносценаристердің немқұрайлығы мен сауатсыздығы ұлт тілін шұбарлап бітті. Кино тілінің бұлай қойыртпақтануының түпкі себебі неде?

С.СЫБАНБАЙ:
– Кейінгі жылдардағы қазақ фильм­дерінің тіліне көңіл толмайтыны рас. Өйткені, сөз саптасымен сүйсіндіріп, құлаққа жағарлықтай құнарлы тілді драматургия жоқ. Түсірушілер сценарий жазуға қазақы тілдің қаймағын білетін қаламгерлерді тартуды ескере бермейді. «Киноға көркем тілдің қажеті не?» деп дау­ласа кететіндер де бар. Иә, кино табиғаты сәл басқаша келеді, оны білеміз. Бірақ бұл «көшедегі ауызекі тілді көгілдір экранға сол күйі көшіре салу керек» дегенді білдірмейтін шығар?..
Біздің кино, телехикая сала­ларындағы кемші­ліктеріміз, әсіресе шетелдік нұсқалармен салыс­тырғанда көзге көбірек байқалады. Голли­вудтың немесе Болливудтың үз­дік туындылары басталған сәт­те титрдан «story», «dialogue», «screenplay» деген жазуларды және олардың авторларының көп жағдайда әрқалай болып келетініне мән бердіңіз бе? Демек, АҚШ-та немесе Үндістанда фабуланы, яғни негізгі сюжетті («story») бір адам жазады, ондағы кейіпкерлердің өзара әңгімесін, диалогтарын («dialogue») басқа бір адам құрады, ал осы құрылымның бәрін жүйелеп, сценарийдің («screenplay») нақты да толық нұсқасын үшінші бір адам қорытындылайды. Демек, сценариймен үш маман тікелей жұмыс істейді және әрқайсысы өз міндетін жақсы біледі. Көрерменнің есінде ерекше қалатын мағыналы диалогтар, көзіңізге жас алдырар немесе еріксіз езу тартқызар әсерлі сөздер, жаныңызды тербеп, жүрегіңізді толғандырар оқшау ойлар осындай ыждағатты жұмыстан, ыстық ықыластан туады. Әйгілі режиссер Альфред Хичкоктың: «Жақсы фильмнің негізгі үш құрамдас бөлігі бар: олар – сценарий, сценарий және сценарий», – дейтін себебі де сондықтан.
Е.ТӨЛЕУТАЙ:
– Көтеріліп отырған мәселе өте көкейтесті. Біз, киноның ішінде жүрген соң оны сәт сайын сезінеміз. Қазіргі қазақ киносының тілі «Құдай аясын» дейтін деңгейге жетті. Оның бірнеше факторлары бар. Солардың бірі – біздің сегіз әрпіміз, төл дыбыстарымыз және оны айта алмайтын ұрпақ көбейіп барады. Мәселен, екі актердің біреуінің «ң»-ға тілі келмейді. Мен бұл жайлы ашынып, «Ң»-ы жоқтың дымы жоқ» деп мақала да жаздым. Сол дымы жоқ адамдар қазір өнерге келді. Тіпті «қ»-ны, «і»-ні, «ө»-ні айта алмайды. Бұған ұялып жатқан олар жоқ. Керек болса, бұл әдет бүгінде сәнге айналды. Сол ұрпақ жоғарғы оқу орындарына түсіп жатыр. Кинолардың сценарийлерін жазасың, сөйтіп, түсірілім кезінде: «Құлыным-ау, дұрыстап сөйлесеңші енді», – деп ескертіп жатамыз. Актерлердің ішкі жан-дүниесінде ұлттық құндылық жоқ. Яғни, оқымаған, ұлт әдебиетімен таныспаған. Егер эпикалық жырларды, классиктерді оқып өссе, олай болмас еді. Мәселен, «Қазақ хандығын» түсіру кезінде мынадай бір оқиға болды. «Дәргейіне келтіріңдер» дегенді актер айту қажет. Бірақ түсірілім алаңында сол сөзді үлкен актер ағамыз айта алмады. Сонда мен таң қалдым. «Ғайып ерен қырық шілтенді» естіп көрмеген бір актриса оған тілі келмеді. Жарты күн сонымен әуре болдық. Қазір бізде Қытайдан келгендерде қытай акценті, Өзбекстаннан келгендерде өзбек акценті, өзімізде орыс акценті бар, осы қалың акценттердің бәрі киноға келгенде қойыртпақ болады да, фильмнің атмосферасын бұзады. Жұпар аңқымайды. Бұрынғы фильмдерде, мысалы, Ілияс Жансүгіров, Ғабит Мүсіреповтер бас­таған кино саласы кезінде қазақтың иісі аңқып тұратын. Ол кезде бүкіл сце­нарий орысша жазылатын. Ресейге барып, түсі­руге рұқсат алып келетін. «Қыз Жі­бек» фильмінің сценарийі де орысша жазылған. Оны қазақшалаған, қара терін төккен – жазушы Асқар Сүлейменов. Қазір бұл мәселелердің шешімін кім табарын білмейміз. «Қазақы шығуына мән беріңдер» деген жоғарыдан пәрмен жоқ. Мыңмен жалғыз алысып жүрген жайымыз бар.

«Қ.Ә.»: Яғни, киноның басы-қасына білікті тұлғалар керек дейсіз ғой?
Е.ТӨЛЕУТАЙ:
– Иә, бұрын тұлғаларды арнайы дайындап, өсірген. Кеңес Одағын жаман дейміз, бірақ сол кездегі идеологияны басқарған адамдарды қараңызшы: Ілияс Омаров, Өзбекәлі Жәнібеков, Шерхан Мұртаза, Камал Смайылов, Сағат Әшімбаев, Оралхан Бөкей сынды ылғи қарағайдай тұлғалар. Ал бізде кадр саясаты әлі шикі. Кадр басына науқанды күшті меңгерген адамдарды алып келдік. Мәселен, Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласы – керемет концепциялық дүние. Соны біз не қылдық? Оны іске асыратын нағыз идеологтар керек қой. Ал біз отыз жылда ұлтқа жаны ашитын тұлғаларды өсірмей отырмыз. Қазір бұрынғыдай жүйелі, ұлтжанды идеология болмай отыр.
Д.САЛАМАТ:
– Қазір ұлт тарихынан, әдебиеттен хабары бар адамдардың бәрі газетте қызмет етіп жүр. Шынын айтқанда, қазір газет-журналдарға қарағанда кино оқ бойы озық тұр. Бірақ, киноның айналасына ұлтына, тіліне жаны ашитын адамдарды жолатпайды.

Өз сөзімді өзім өзгертемін

Ұ.НҮСІПӘЛІ:
– Осы күнгі отандық телеарналардан көрсетіліп жатқан қазақ телехикаяларының тілі мүлдем сын көтермейді. Кино тілінің жұтаңдығы жалпы қазақ киносына, қазақ телевизиясына ортақ түйткілді мәселе болып отыр. «Даудың басы – Дайрабайдың көк сиыры» демекші, мұндағы басты кілтипан, әрине, сериалдардың сценарийінде. Ондағы аяқ алып жүргісіз жаргон сөздер, диалектілер, орыс шатыс сөздер, оған қоса қазақтың психологиясына, танымына, салт-дәстүріне жат көріністер кино тілінің кедейленуіне әкеліп соқтырды. Мысалы, мен түскен бір телехикаядағы кейіпкерім әйелімен ажырасып, сол әйелден туған баласына тойында (екінші некеде) күйеужолдас болуын өтінеді. Кейін баласына күйеужолдас болмағаны үшін ұрсады. Енді, ойлап қараңыздар, бұл ой, бұл оқиға қазаққа қайдан келген сұмдық?! Біздің менталитетімізде аты­мен жоқ дүние бұл. Міне, шетелдің ар­занқол киносын алып, тонын теріс айналдырып жасамақшы болған режиссер, сценаристердің әрекетінен осындай «сериалсымақтар» түсіріліп, тіпті, халыққа ұсынылып жатыр. Ешқайсының сценарийі мардымды емес.

«Қ.Ә.»: Демек, көп жағдайда өзіңіз түскен фильмнің сценарийіне көңіліңіз толмайды ғой?
Ұ.НҮСІПӘЛІ:
– Өкінішке қарай, солай. Кейде өзім түсіп жүрген киноларда айтатын сөзімді өзім өзгертіп, редакциялап жүремін. Бұл нені білдіреді? Сценарийді кім болса, сол емес, кәсіби жазушы жазу керек. Қазір осы «бәленше деген жазушы мына сериалдың сценарийін жазыпты» дегенді естуден қалдық. Өйткені, кино түсіргіш жұрттың бәрі жазарман. Кітап оқымаған, қазақша сауаты тұрмыстық тілден ары аспайтындар сценарий жазуға құмар. Мұны көріп те жүрміз, болып та жатыр. Кино саласындағы бұл дерттің асқынуына көркем шығарма желісімен фильм түсірілмей жүргені де ықпал етіп отыр. Егер қазақтың классикалық туындыларын экрандайтын болсақ, киноның мазмұны да, тілі де қазақы әрі сапалы болар еді.

Е.ТӨЛЕУТАЙ:
– Сөзіңізге сөз қосайын. Шыңғыс ханның заманында: «Теңіз бастан былғанды, кім тұндырар, а, ханым», – деген екен бір ақын. Бастау былғанғаннан кейін осының бәрі өршіп жатыр. Осы бетімізбен қайда барамыз?! Жас буын қазақша сөйлеуге арланатын болды. Бұл – кембағалдық комплекс. Қазақша ән тыңдауға ұялатындар көбейді. Жаңа толқын тілді өлтірді. Жаңа толқын қазақты менсінбей кетті. Осының бәрі тобырлық мәдениетті төрге оздырғаннан болып отыр. «Жаман атқа жал бітсе, жанына торсық байлатпас» деп, қазір ақшасы бардың көбі кино түсіре беретін болды. Продюссерлік кино дейміз бе, режиссерлік кино дейміз бе, өз-өздерімен кино түсіріп жүр. Олардың сценарисі кім, режиссері кім, бір Құдай біледі.

Д.САЛАМАТ:
– Қоғам қандай болса, кино да сондай. Тілі шұбарланған, шалажансар қо­ғамда барлық іс-әрекеттер дүбәра болып шығары анық. Ол біздегі тіл саясатының дұ­рыс жолға қо­й­ыл­мағанды­ғынан, әрине. Мәселен, мен қазір метро­мен келдім. Метроға кірген сайын жа­ным ауырады. Кіре қалсаң: «Абай­ла­ңыздар, есіктер жабылады», – деп айтады. Дұрысы «есіктер» емес, «есік» қой. Мұны «жасанды тіл» демеске болмайды. Енді осы жасандылық киноға, өнерге қарай көшті. Тілі де, адамы да жасанды дүниені, әрине, көрермен ұнатпайды. Осының бәрін қалыптастырған – біздің елдегі ұлттық саясаттың жоқтығы. Егер қазақтың басты идеологиясы тіл болатын болса, біз онда айрандай ұйып отыратын едік. Қарапайым мысал, автобусқа кірсең, орыстілділер бір жақта, қазақтілділер бір жақта отырады. Олар ешқашан қосылмайды. Себебі, оларды біріктіретін ортақ мүдде жоқ. Бір-бірімізге бауырмалдық сезімді тудыратын тіл ғана. Осы тіліміз қазір жұлма-жұлма болып талауға түсіп жатыр, тіпті, тілдің иесі – ұлт та талауға түсіп жатыр. Өз тіліміз өз елімізде салтанат құрып тұрмағандықтан, мамандарда да, көрермендерде де ана тіліне деген күмән пайда бола бастады. Қазір киноға барсаңыз, кино көретіндердің бәрі қазақ, бірақ киноның тілі орысша. Н.Қоянбаевтың фильміндегі актерлердің тілдері орысшаға әрең келеді. Сөйтіп жүріп орысша шүлдірлейді. Оны көріп отырған халықтың да өз тіліне деген сенімі жоқ. Сол себептен киногерлер қазір қазақ тілінде фильм түсіруге батпайды. Тілдік саясаттың дүбәралығы халықтың тілге және өз-өзіне сенімсіздікті тудырып отыр. Тілге жауапкершіліктің төмендегені сонша, экраннан не көрсек, соны дұрыс деп қабылдаймыз. Жұрт жақсы көретін «Қазспорт» арнасы да әбден былғанып бітті. Ол жердегі тілдің шұбарлығын естіп, тіпті, шаршайсыз. Мысалы, эфирден «Тараз Астанаға жеңіліп қалды» деп жатады. Осыдан-ақ отандық арналардың мемлекеттік тілге құрметі қай деңгейде екенін көре беріңіз. Телеарна редакторлары мен басшылары кез келген бағдарлама, телехикая, фильм түсірер кезде өзінің ұлт алдындағы жауапкершілігін сезінбесе, бәрі бекер. Әр телеарнаға тілді жақсы білетін, сөйлем құрудың ішкі қазақы мәнерін толық игерген редакторлар керек. Тіпті, жаңалықтарға жауапты редакторларды іріктеп, журналистердің тілін түзетіп отыруға тиіс. Шешуге тиісті мәселе қайсы десек, кино түсірерде «бұл өнімді қазақтілді көрермен емес, орыстілділер ғана көреді» деуден арылу керек.

Қостілділік дендеп кетті

С.СЫБАНБАЙ:
– Кинодағы кейіпкердің бір тобы қазақша сөйлессе, екінші бөлігі өзара орысша шүлдірлесе береді. Мәселен, «Ағайынды» атты фильмде ауылда тұратын жас қыз бен жігіт мал қораның ішінде тұрып өзара орысша сырласады: бәтшағарлар тым құрыса ар жағындағы қара сиырдан қысылып болса да, қазақша сөйлемеді-ей!
Кинодағы сөз негізінен диалог түрінде өрбиді ғой. Екі немесе одан да көп адамның өзара әңгімесі арқылы сюжет дамып отырады. Өкінішке қарай, қазақ фильмдеріндегі осындай диалогтардың басым бөлігі өте жасанды шығады. Себебі, сценарийлердің көбін орысша ойлап, қазақша жазатын адамдар әзірлейді. Қазақы сөз орамдары, ұлттық ұғымға сай сөйлем құрау тым сирек. Керісінше, орысшадан ойша тікелей аударылып айтылған калька сөйлемдерден, бірін-бірі жетектеудің орнына өкпелеген жандарша екеуі қарама-қарсы қарап тұрған жарымжан диалогтарды көптеп кездестіресіз. Қалыптасқан тұрақты сөз тіркестерін қидалап, «жаңалық ашатындар» да бар.

Ұ.НҮСІПӘЛІ:
– Данияр теле­арна туралы айтып қалды ғой. Мен де өз пікі­рім­ді қоса кетейін. Телеарнадағы редакторлардың сауатсыздығынан, бәлкім, салғыртты­ғынан халыққа қа­зақтың жанынан, қазақтың тілінен алыс телехикаялар көрсетіліп жүр. Редакторлар неге ол кинолардың көпшілікке көрсе­тілуіне жол береді? Телеарнадағы кез келген бағдарлама болсын, теле­хикая болсын қаншама миллион қазақты тәрбиелейтіндіктен, редакторлар кино тіліне аса мән бермесе болмайды. Кино тілінің таяздығының тағы бір себебі, меніңше, қаржылық жағдайға келіп тіреледі. Сценарийден ақша үнемдеп, әріп танитын біреуге жеңіл-желпі жаздырғанның салдарынан қазір кинотеатрлардан үзбей көрсетіліп жүрген Н.Қоянбаевтың, Н.Адамбаевтың, Ә.Сәдуақасованың, т.б. режиссерлердің жансыз фильмдері дүниеге келуде. Мен, өз басым, бұлардың киноларын көрмеймін, көргім де келмейді.

«Қ.Ә.»: Неге?
Ұ.НҮСІПӘЛІ:
– Өйткені ол фильмдерде тіл жоқ, қазақтың жаны жоқ, оқиға жоқ.
Е.ТӨЛЕУТАЙ:
– Ойымның үстінен дөп түстіңіз. Бізге Кеңес кезінің өзінде қостілділікті Брежнев те, Горбачев те кіргізе алмап еді, ал Тәуелсіздік алған соң қостілділік тіпті дендеп кетті. Бүгінгі кинолар екі тілде, керек болса, үш тілде сөйлейді. Оның нышандары бар. Солар және сұрапыл күшке ие болды. Авторлық, классикалық кино түсірсеңіз, ешкім көрмейді. Сатыбалды Нарымбетов, Рүстем Әбдірашев, Ақан Сатаев, Досхан Жолжақсынов, Әділхан Ержанов, Эмир Байғазин, Сәбит Құрманбеков секілді жақсы режиссерлер сапалы кинолар түсіріп жатыр. Бірақ, көруші қауым аз. Халықтың талғамы тарсыл-гүрсіл, күлкілі, астарсыз, мән-мағынасыз фильмдерге ауып тұр. Демек, кино саласына жаңа келіп жатқан шала сауатты режиссерлердің дәурені жүріп-ақ тұр.

Қазақ киносына қазақтың жаны мен тілі керек

«Қ.Ә.»: Ереке, өзіңіз ұзақ жылдан бері «Қазақфильмде» қызмет етіп жүрсіз. «Қазақфильмнің» арнайы көркемдік кеңесінде киноның тілі талқылана ма?
Е.ТӨЛЕУТАЙ:
– «Қазақфильмде» кинолар аралас тілде түсірілмейді. Тек қана қазақша. Кейін басқа тілге аударылады. Мәселен, «Қазақ хандығының» бірінші маусымы, яғни, «Алмас қылыш» қазақ тілінде түсіріліп, жоғарыдан пәрмен келген соң орысша аудармасын жасадық. Шынында, біз қазақ көрсін, тарихын танысын деп жанымызды салған болатынбыз. Бірақ, ол фильмді көп қазақтар көрген жоқ. Кинотеатрларда аз жүрді. «Шетелдің фильмдерін басып озды» деген пікірлер де естідік. Бірақ біз күткендей болған жоқ. Ғаламторға екі тілдегі фильм нұсқасын салды. Бақылап қарасақ, қазақтілді нұсқасын өте аз көріпті. Төмендегі пікірлері кілең қарғыс. Әрбірі кинотанушы секілді пікірлер жазған. «Хан неге былай қарайды?», «Неге атпен киіз үйге кіреді?», «Ауылға неге жаяу келмейді?» деген секілді сындар айтыпты. Мұның көбі – бос, сауатсыз пікірлер. Жаугершілік заманда адам атын ұстап, жаяу жүрмеген. Драматургияның өзінің жазылмаған заңдылықтары бар. Шалт шешімдер кинода көп болады. Бір қызығы, ғаламторға салған фильмнің орысша нұсқасын түріктерден бастап, бір айдың ішінде бірнеше миллион көрермен көріп, 75 мың адам пікір жазған. Ал, қазақта көрген адам санаулы ғана.

«Қ.Ә.»: Фильмнің қазақ тіліндегі нұс­қасын неге аз адам көрген?
Е.ТӨЛЕУТАЙ:
– Меніңше, ұлттың өзді-өзін жатсыну процесі жүріп жатыр. Құлдық сана, отаршылдық сана өзіміздің дүниемізге өзімізді жат көзбен қаратуда. Яғни, құлдың өзін жатсынуы секілді дүние.

«Қ.Ә.»: Киноны орысшаға аудару арқылы орыстілділікті одан сайын үдетіп жатқан сияқтымыз…
Е.ТӨЛЕУТАЙ:
– Мүмкін.

«Қ.Ә.»: Демек, телехикаяларды аралас тілде түсіруге мүдделі болып тұрмыз ғой?
Е.ТӨЛЕУТАЙ:
– Қазір «өзімдікі дей алмай өз малымды» дегендей болып отырмыз ғой. Мәселен, «Қазақфильм» бір жақсы кино түсірген сайын шу болады. Өйткені, фильмдер тек екі апта ғана көрсетіледі, ыңғайсыз уақытқа қойылады. Қазақтілді болғаны үшін ел көретін уақытқа қоймай қасарысады. Жақында, білесіздер, «Әміре» фильмі шықты. Сол атақты Әміренің өзіне де көрермендер көп барған жоқ. Таңғаларлығы, осындай ұлттың тарихына, мәдениетіне қатысты фильмдерді қазақтілді көрермендердің өзі ыждаһатпен көрмейді. Бізге пәрменді шаралар қолдану керек. Қостілділікті жоймай, көсегеміз көгермейді. Билікке жаңа буын келіп, тіл саясатын қайта жасау керек.

«Қ.Ә.»: Кино туралы қабылданған заңда кино тілі туралы нақты бап бар ма?
Е.ТӨЛЕУТАЙ:
– Дәл тілге байланысты кесіп айтылған нәрсе жоқ.
С.СЫБАНБАЙ:
– Бір фильмде шешесі қызын оятып жатыр: «Тұр, қызым, таң атып кетті». Сондағы төсегінде аунап жатқан еркесінің жауабы – «Таң атып кетсе мен не істеуім керек?» Түсініксіз. Ұғымға жат жауап. Сөйтсек, ол орысшадан аударылыпты. Дұрыс қазақыланса, «таң атып кетсе, қайтейін» болып шығатын сөйлем. Ал Ермек Тұрсыновтың «Жат» деген фильмінде бапкер боксшыға: «Соққы жасау керексің!» – дейді. Дұрысы: «Соққы жасауың керек!» (тіпті қазақыландыра түссек, «Жақсылап ұр!» немесе «Аямай соқ!» деп жалғастыра беруге болар). Бұрын ауызекі әңгіменің өзінде сирек кездесетін осы «керексіңді» («бару керексің», «айту керекпіз», т.б.) қазір «тілді жақсы біледі, сөздің қадіріне жете алады» дейтін сауатты адамдардың өзі қолданатын, айтатын, тіпті жазатын болып жүр. Баспасөзден көріп қалушы едік, енді, міне, кинодан ұшырасты. Ертең әдеби шығармаға да дендеп енер, мына қарқынымен…

«Қ.Ә.»: «Күлтөбенің басында күнде кеңес» демекші, бүгінгі өзекті басқосуымызда кино өнеріндегі тіл мәселесінің біраз кемшін тұстарын ашып, себебін саралағандай болдық. Әр тараптан айтылған ой-пікірлер мен сыни көзқарастар кино түсіруші һәм кино көруші қауымның назарына ілігеді деген үміттеміз. Уақыттарыңызды қиып, ана тіліміздің ахуалына алаңдап, шынайы сөз айтқандарыңызға рахмет!