ӘМІРЕНІҢ ЕСІМІН ФРАНЦУЗДАРДАН ЕСТІДІК
Шетелде тұратын қандастардың өмірі туралы басылым беттерінде жиі жазылып жүр. Әрине, олардың атамекенге деген сағынышы, арман-үміті, жат жерде қандай жұмыс істеп жатқаны туралы білгісі келетіндер көп. Газетіміздің осы нөміріне Париж қаласындағы қазақ, француз, түрік орталығының жетекшісі Махмұт Сабашпен сұхбат дайындадық.
– Қазір Франция елінде қанша қазақ тұрады? Олар немен айналысады?
– Францияның бас қаласы Парижде 350-ге жуық қазақ отбасы тұрады. Әр қазақ отбасы 3-4-тен бала тәрбиелеп отырғандықтан, мұндағы қазақтың жалпы саны 1500-ден асады. 1970 жылдардан бастап Стамбулдан Франция мемлекетіне келген қазақтар бүгінгі күні ата кәсібіміз болып саналатын тері илеу, одан бағалы киімдер тігу ісінің шеберлері болып жұмыс істеуде. Франция мемлекетінің әлемге танымал «Chanel», «Dior», «LouisVuitton» маркаларына арнап, теріден киім тігетін көптеген тігін ательелерінің тасын өрге домалатып, жұмысын жандандырып жүргізіп отырған қазақтар жетерлік. Бұдан басқа да Франция мемлекетінің әкімдігінде, банктерінде, әуежайда, құқық пен психология, сауда-саттық, т.б. салаларда қажырлы еңбек етіп жүрген жастарымыз да баршылық. Сондай-ақ, қазір француздардың жетінші лигасында ойын ойнап, сынға түсіп жүрген футбол ойнайтын қазақ жастарынан құралған «Париж қазақ спорт» құрама командасы бар. Бұл «Париж қазақ спорт» командасы соңғы жылдары жақсы жетістіктерге жетіп жүр. Олар Париждегі қалалық жарыста топ жарып, аймақтық кубок та алып үлгерді. Команда Қазақстанға бірнеше рет барып, ала доптан жолдастық ойындар өткізді. Соңғы рет елордадағы «Астана» футбол клубының жастарымен достық кездесу жасап, Париж жастары 1:0 есебімен жеңіске жетіп, абыройлы оралды. Арамызда спортқа ден қойған жастарымыздың бары көңілге қуаныш ұялатады.
– Қазақтардың Франция еліне қалай барғаны туралы да айта кетсеңіз…
– Сонау бір қиын-қыстау заманда бауырына басқан Түркия мемлекетін тастап, Еуропаға қарай бет алып, жолға шығуымыздың басты себебі – Түркиядағы экономикалық жағдайдың тұрақты болмауы. Қазақ отбасылары балалы-шағалы, үлкен әулет болғандықтан, нәпақа табу, ұлдардың енші алып, бөлек отау құрып, баспаналы болуы үшін, яғни, жеке шаңырақ көтеруі үшін қаражат табу жолдарын қарастыру қажеттілігі туындағанда, жұмысқа жарамды қазақ жігіттері түріктермен Еуропаға, оның ішінде Франция мемлекетіне еңбек мигранттары ретінде 1970 жылдардан бастап келе бастаған. Басында, салт келген ер-азаматтар біраз жұмыс істеп қаражат, тұратын баспана тапқан соң, біртіндеп туыс-туғандарын көшіріп ала бастады. Осылайша, Еуропаның кіндігі болып табылатын Парижде қазақ отбасылары жайлап шоғырланды. Бұл үдеріс бірнеше онжылдықты қамтыды. Бүгінде сонау Шығыс Түркістанды артқа тастап, Түркия мемлекетінің қолдауымен өмірінің біраз уақытын Түрік елінде өткізген қазақтардың ұрпағы, жұмыс бабымен Франция мемлекетінің бас қаласы Парижге қоныстанып, тамырын тереңге жайып, өмірдің ағысына ілесіп, бақуатты өмір сүруде.
– Парижде «Қазақ мәдени орталығы» бар деп естідік. Ол орталық немен шұғылданады?
– Иә, Парижде қазақтардың бас қосып жиналатын мәдени орталығы бар. Қазақ, француз, түрік мәдени орталығының қызметкерлерінің бастамасымен қазақ халқының ұлттық мәдени іс-шаралары өткізіліп тұрады. Ата-бабамыздан мирас болып бүгінге жеткен ұлттық салт-дәстүрімізді, әдет-ғұрпымызды өскелең жас ұрпаққа насихаттау ісінде аянбай еңбек етудеміз. Жастарымыз өз ұлтының ұлттық мәдениетінен ажырамасын деген ниетпен әрқашан үлкендеріміз өз отбасында ұлттық құндылықтарымызды насихаттауда. Құда түсу, кит кидіру, қыз ұзату, келін түсіру, келіннің бетін ашу, жастарға бата беру, шілдехана, нәрестені бесікке салу, сүндет той, үлкендердің батасын алу, табақ тарту, шашу шашу сынды әдет-ғұрыптарымызды шамамыз келгенше жалғастырудамыз. Мәдени орталықта біздің үшінші буынымыз, яғни, немерелерімізге қазақ тілінен дәріс беруде Қазақстаннан келген келініміз, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Құралай Алтунай Мағиқызының еңбегі мол. Бұдан бөлек немерелерімізге қолөнер, домбыра курстары да жүргізіледі.
– Алыста жүрген ағайынға ана тілін ұмыту, бөтен халыққа жұтылу қаупі жоқ па?
– Әрине, қаймағы бұзылмаған қазақы орта болмағандықтан, қазіргі уақытта өмір сүріп жатқан мемлекет келешегіміз болып отырған жастарымызды өз ортасына бейімдеп жібере ме деген алаңдаушылық жоқ емес. Сол себептен де, әр отбасында қазақ, түрік тілінде сөйлесу, балаларға қазақы тәрбие беру ауадай қажет. Жастарымыз Францияда дүниеге келіп, осы жердің балабақшасына барып, орта және жоғары білімді француз тілінде алып отырғандықтан, яғни, бір сөзбен айтқанда, сыртқы ортасы, достары, қызметтестері французтілді болғандықтан, ана тілін ұмыту қаупі бар. Францияда өмір сүріп жатқан екінші, үшінші буын өкілдері: балаларымыз мен немерелеріміз дінін, мұсылман екендігін ұмытпасын деп ата-аналары оқудан тыс уақытта жергілікті мұсылмандардың бас қосатын мешіттерінің жанындағы медреселерде діни білім алсын деп оқуға жіберіп отырады. Жалпы, біздің өмірімізде дін өте маңызды рөл алады. Кезінде ата-бабаларымыз дінін, тілін, салт-дәстүрін сақтап қалу үшін Қытай мемлекетінен бас тартып, бас сауғалап, талай қиыншылықты бастан кешіріп, Түркияға келген болатын. Ата-бабаларымыз тар жол тайғақ кешсе, ұрпағына діні мен тілін, әдеті мен ғұрпын аманат етіп кетті. Олардың осы жолын бейбіт заманда жалғастыру біздің басты міндетіміз деп білеміз.
– Кезінде атақты әнші Әміре Қашаубаеев Парижге барып, қазақ әнін асқақтатқан. Әншінің сол сапары туралы деректер Франция мұрағаттарында кездесе ме?
– Әміре Қашаубаевтың есімін алғаш Парижге келген кезде француздардың аузынан естідік. Өйткені, біз Түркиядан Парижге біртіндеп қоныс аудара бастаған тұста Қазақстан Совет өкіметінің құрамында болғандықтан, ата жұртымыздың мәдени, әдеби өмірінен хабардар бола алмадық. Сол себепті, қазақтан шыққан, Еуропаға қазақ ұлтын танытқан, ерен өнердің иесі Әміре жайлы француздардан есту бізді мақтаныш сезімге бөледі. «Қазақтың бір ұлы Париждің төрінде қазақтың әсем әнін әуелетіпті» деп қуандық. Бір-бірімізден сүйінші сұрадық. Қазақстан Әміре жайлы фильм түсіргенін білеміз. Франциядағы Қазақстан Республикасының елшілігі Әміре Парижге келгенде ол туралы жазылған мақалалар жарық көрген газет-журналдарды мұрағаттардан тауып, жәрдем еткенін естідік. Біз үлкендер жағы француз тілін жетік білмегендіктен, кейбір кезде көп мүмкіндіктерге ие бола алмай қаламыз. Бір үмітіміз бұл жақтағы Әміре жайлы мұрағаттардағы материалдарды толық жинақтау ісінде жастарымыз көмек береді деп ойлаймыз.
– Мұстафа Шоқай туралы да деректер бар шығар?
– Әуелі «Мұстафа Шоқай атындағы Француз-Қазақ Достық қоғамы» бар екенін айта кетейін. Оның басшысы – қазақтың ақсақалдарының бірі Яшар Динш. Ол кісі 2006 жылдан бері Шоқай мұраларын француздарға насихаттауда көп еңбек етуде. Қазақстанның қолдауымен, Париж әкімдігінің келісімімен Париждегі Ножан сүр Марн ауданында арысымыз М.Шоқайдың мүсіні орнатылды, саябақ ашылды. Бұл ауданда Мұстафа 1923-1941 жылдарды өмір сүрген. Қазір Қазақстаннан келген әр азамат гүл шоғын қойып, Мұстафа Шоқайдың рухы алдында бас иеді. 2008 жылы Ножан музейіне М.Шоқайдың ескерткіш-тақтасы орнатылды. Бұл істі жүзеге асыруда да «Мұстафа Шоқай Француз-Қазақ Достық қоғамының» үлкен еңбегі болды. Әр жыл сайын – 7 қаңтар күні Шоқай ескерткішінің жанында біртуар азаматымызды еске алу жиыны өтіп тұрады.
– Той, Наурыз мерекесі сіздер жақта қалай тойланады?
– Бағзы ата-бабамыздан бүгінгі күнге дейін жеткен дәстүріміз – қыз айттырып, келін түсіру кезінде бүкіл Париждегі, қала берді бүтін Еуропадағы қазақтардың басы қосылып, ұлан-асыр той жасалады. «Той дегенде қу бас домалайды» демекші, біріміздің отбасымызда той болса, алыс-жақындағы туған-туыс, қайын-жұрағат жиналғанда, 1000-ға тарта қазақ жиналады. Мұндай үлкен тойларда бір-бірімізді көріп, мәре-сәре болып қаламыз. Бұдан басқа шілдехана, нәрестені бесікке салу, жыртыс, сүндет той сынды кішігірім тойларымыз да «Қазақ қоғамының» ғимаратында өткізіліп тұрады. Наурыз мерекесі Париждегі Қазақстан Республикасының елшілігінің бастамасымен әр жылы тойланып тұрады. Париждегі этникалық қазақтар да қолдарынан келгенше бұл мерекенің жоғары деңгейде өтуіне барынша қолдау көрсетеді. Қазақтың ұлттық тағамдарын пісіруде, киіз үй тігуде, ұлттық ойындар ойнатуда бар білетінімізді ортаға саламыз.
– Қазақстандағы әдеби, мәдени жаңалықтардан хабардар болып тұрасыздар ма?
– Әрине, Париждегі әр қазақ отбасында қазақ телеарналары қосулы тұрады. Интернеттен де саяси жағдайларды бақылап отырамыз. Қазақстан тезірек латын әліпбиіне көшсе деген ниетіміз бар. Латын әліпбиін ғана білетін болғандықтан, кирилл әріптерімен жазылған дүниелер болса, оқи алмай қиналып қалатынымыз анық. Түрік тілін жетік білетіндіктен, қазақтың айтулы тұлғалары жайлы, қазақ елінің тарихы туралы түрік ғалымдарының зерттеу еңбектерінен ғана оқып таныса аламыз. Әрине, осы тұсы бізді қынжылтады. Сол үшін қазақ елі тезірек латын графикасына көшсе, ұлтымыздың тарихын ана тілімізде оқи алушы едік деп ойлаймыз.
Сұхбаттасқан
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН