Өзімізге оралсақ…
Қуғындағы өзбек жазушысы Хамид Исмаиловтың өткен жылы Ұлыбританияның «Tilted Axis Press» баспасынан жарық көрген романы «Жындар асы» Еуропаның қайта құру және дамыту банкінің 2018 жылы жариялаған әдеби жүлдесіне ие болды. Бәйге нәтижесі өткен аптада жарияланды. Бұл Орталық Азия елдерінен шыққан жазушылардың тікелей ағылшын тіліне аударылып, жүлдеге ие болған тұңғыш шығарма деуге болады. Жазушының бұған дейін де бірнеше әңгіме-хикаят, романдары жарық көріп, ағылшынтілді оқырмандардың аңысын қозғаған. Әдебиеттанушылар осы романды «Орталық Азияның ХХ ғасырдағы тарихы мен мәдени күресін жаңа тәсілмен әдіптеген туынды» деп бағалады.
Хамид Исмаилов кім?
Хамид Исмаилов қазақ оқырмандарына жыға таныс есім емес. Оның шығармалары қазақ тіліне аударылмаған. Оның бірнеше себебі бар. Басты себеп – Орталық Азия елдері арасындағы әдеби-мәдени байланыстың Тәуелсіздік тұсында тоқырауға ұшырауы. Біз, әдетте, Әуезов дәуіріндегі алыптар шоғырының өзара сыйластығын, тұтас түркі жұрағатының қаламгерлері бірін-бірі қорғап-қолдаған рәуішті ілтипатты аңыз қылып келеміз. Бүгін ол дәстүр жоқ. Тағы бір себебі – Хамид аканың Өзбекстанның бұрынғы президенті Ислам Каримовтің кәріне ұшырап, тепкінінен безіп, Еуропа асуы. Сонау 1992 жылы елде демократиялық ұстынды орнықтыру, әсіресе, сөз бостандығы мен кісілік құқықты қалыптастыру, кеңестік құлдық психологиядан арылу тарабында батыл пікір білдіргені үшін жазушы авторитарлы режимнің негізгі қарсыластарының біріне айналды. Шетелге қоныс аударғаннан бері оның шығармалары Қазақ елі түгіл, өз Отанында жарық көрген жоқ. Жалпы, өзбек ағайындардың Каримов кезінде шетелге бас сауғалаған оншақты қаламгері бар. Олардың ішінде ең танымалы – ақын Мухаммед Салих пен осы Хамид Исмаилов. Оның шығармаларын жіті зерттеп, бақылап жүргендер кеңестік кезеңдегі әдеби қалыптан мүлдем басқа мәнерде жазатынын, оның бұл қадамға баруына, эстетикалық түлеуіне эмиграцияның айтарлықтай әсері болғанын жасырмайды. Әлемде түрлі себеппен эмиграцияға ұшыраған ақын-жазушылардың саны мол. Әлем әдебиетінің небір классиктері өз Отанынан жырақта, қуғында өмір сүрген. «Олардың шығармаларынан адами еркіндік пен өмірлік сағыныш қатар есіп тұрады», – дейді әдебиет тарихын зерттеушілер. Сондықтан да болар, эмиграцияға ұшыраған қаламгерлердің туындылары әрқашан тың ізденістерге, өмірді жаңаша қабылдауға, адам болмысын, психологиялық құбылыстарды өзгеше пайымдауға жетелейді. Исмаилов шығармаларында да мұндай ой ұшқынының байқалуы заңдылық…
Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ
(Толық нұсқасын газеттің №11 (3645) санынан оқи аласыздар)