Сырдың Қараторғайы
Бексұлтан Нұржеке-ұлы
ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты
Қазақта аса әйгілі екі «Қараторғай» әні бар. Біріншісі – Арқаның «Қараторғайы», оның ійесі – әйгілі Ақан сері. Екіншісі – Сырдың «Қараторғайы», оның ійесі – өнер зерттеушілері көңіл бөлмей келе жатқан, бірақ Арқаның «Қараторғайынан» қалыспайтындай ән шығарған Сыр бойының қыз серісі Шолпан Жанболатқызы. Ел арасындағы әндер мен әншілерді, ауыз әдебиетінің белгісіз үлгілерін іздеп тауып әрі зерттеп отырған М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер иниституты бар мемлекетте Шолпандай дара тұлғаның тым құрыса ауызға да алынбай келе жатуын өз басым түсінбеймін, неге олай болып келе жатқан себебін де жорамалдауға зінім жетпейді. Ақанның «Қараторғайы», зерттеушілердің айтуынша, өзінің саят жасап жүрген құсына арналған, ал Шолпанның «Қараторғайы» адамға арналған. Анықтап айтқанда, Қараторғай деген – Шолпанның өз аты. Солай екеніне 1920 жылы осы әнді Тәшкен қазақтарынан жазып алған Александр Затаевичтің түсініктемесі куә. Жалпы, Шолпан жайында алғаш жазба мәлімет қалдырған да сол. Оның «1000 песен казахского народа» деген кітәбі 1925 жылы Мәскеуде жарық көрді. Одан бері 94 жыл өтті, дөңгелектеп айтқанда, бір ғасыр. Содан бері Шолпан жайындағы біліміміз әлі сол қалпында. Бәлкім, ол кезден де төмен.
А.Затаевичтің аталмыш кітәбі екінші рет 1963 жылы жарық көрді. Одан бері де жарты ғасырдан асты. Оның «Қараторғайын» қазақ радиосы Үкілі Ыбырайдың әні деп жариалағанын үш-төрт мәрте естідім. Естідім де, зығырданым қайнады. Жазылмаса, айтылмаса екен-ау, өнер зерттеушілері өріп жүрген елде мұндай ағаттықтың орын алуы маған қылмыспен барабар көрінеді.
Қазақ әндерін жинауды А.Затаевич Шолпанның «Қараторғайынан» бастаған. Ол әнге жазған түсініктемесінде былай дейді:
«Как мне передавали, в Ташкенте в настоящее время проживает казахская певица и слогательница песен, прозванная как за свою голосистость, так и за малый рост и смуглость «Караторгаем». Она будто-бы провела бурную молодость, была необыкновенно красива и слогала великолепные мелодии, которые распространивщись в народе, сохранили ее прозвище. Возможно, по этому предположить, что вообще первоисточник приводимых мною красивых мелодии данного названия следует искать в песеннем творчестве этой выдающейся казахской певицы, которая несмотря на свои поблекщие уже данные, как меня уверяли приехавшие из Ташкента казахи, еще недавно выступала там на концертах» (А.Затаевич. «1000 песен казахского народа», 2-басылым, 1970. 470-бет).
«Айрықша сұлу болған және ғажап әуен құрастырған» әйелге Затаевич сырттай өте жоғары баға берген. Мен оның «выдающаяся казахская певица» дегенін жай біз айтып жүргендей «көрнекті» дей салуға келіспеймін. Меніңше, оның шын мағынасына «әйгілі», «озық» немесе «үздік әнші» деп аударған дұрыс келеді деп ойлаймын. Алайда Затаевич мұнда әйелдің әншілігіне баға беріп отырған жоқ, өйткені ол оны тыңдаған жоқ, ол оның сазгерлігіне, ән шығарған шеберлігіне тәнті болып отыр. Бәлкім, қазақ әндеріне деген алғаш құштарлығын оятқан ән осы «Қараторғай» шығар, кім біледі?
Бұл әнді шығарған әйелді ел-жұрт Қараторғай атап кеткенін, сол себепті әннің де «Қараторғай» аталғанын жазып кеткенмен, Затаевич ол әйелдің шын атын айтпайды. Сірә, осы да жетер деп шамалаған тәрізді. Алайда «Қараторғай» әнін Үкілі Ыбырайдың шығармағанын осы мәліметі де жеткілікті дәлелдейді. «Майраның әні», «Ғазиздің әні», «Шаманың әні», «Қанапыяның әні» деп жүргеніміздей, бұл әнді, тым болмаса, «Қараторғайдың әні» деп айтып жүруімізге Затаевичтің осы жазбасы да жарап жатыр еді, бірақ өкінішке қарай, олай болмады.
…
(Толық нұсқасын газеттің №8 (3642) санынан оқи аласыздар)