ӘДЕБИЕТ – ӘЛЕМ ЕЛШІСІ
(Жалғасы. Басы №50 санда)
…Сонымен Нью-Йорктеміз. Форум жалғасуда. 1930 жылдан бері Нобель сыйлығын алған қаламгерлерінің қатары 12-ге жеткен американдық әдебиет, әрине, әлемді еш жатырқай қоймасы анық. Синклер Льюистен басталып, Боб Диланға дейінгі аралыққа жетіп, алқынып тұрған бұл әдебиетті біз де ертерек танып үлгергенбіз. Сөз орайы келгенде қажы атамыздың аруағын тебірентіп «Том ағайдың балағанын» балалық шағымыздан білетінімізді айтып жатырмыз. Жәмиғаттың жадын жаңғырта кетуді жөн көремін, жидебайлық джентельмен, Абай жасаған «Әдеби салонның» саңлағы – Шаһкәрім Құдайбердіұлы Гарриет Бичер-Стоудың қара құрлықтан құлақ-кесті құл тасыған құрама штаттықтар мен зәңгілердің өмірінен алып жазған романын осыдан бір ғасырдың ар жағында аударып, қазақ даласына жеткізіп қойған еді. Сол шамада болса керек, орыс патшасының текпінімен Сібір ауған оқымыстылардың ізімен жүріп отырып, Семейге соққан журналист Джон Кеннан Абай туралы естіп, Абай есімін әйгілі «Сэнчури мэгэзинде» (журналында) жария етеді. Қызық қой, Америка бізді өзінше, біз Американы өзімізше танып келеді екенбіз. Қайсыбірімізге АҚШ-ты танудың әліппесі тағдырдың тоғыстыруымен басталып жататыны тағы бар. Мәселенки, жазушы Асқар Алтай үшін АҚШ әлемі Дуглас Маккернанның есімін естуден басталыпты. АҚШ-тың Нью-Йорк қаласында өткен форумға қатысып, жиын барысында сөз алған Алтайдың ұлы Асқар: «Мен Америка деген елдің атын сонау балалық шағымда естідім», – деп елді елең еткізді.
– Мен Америка деген елдің атын сонау балалық шағымда естідім. Ал американдық азаматтың атын алғаш рет тоғыз-он жасымда әкемнің аузынан құлағым шалғаны ақиқат. Онда да әлде бір әскери, қауыпсіздік қызметкерімен кездескенде бірнеше мәрте айтқаны санамда таңбаланып қалды. Ол есім маған әрі жұмбақ, әрі тылсым естілген. Ал балалық шақтағы естіген әңгіме болсын, көрген түс болсын – көзің жұмылғанша ұмытылмасы анық.
Жүрегіме жатталып қалған адамның есімі – Дуглас Маккернан… Өкінішке қарай, он алты жасымда ғазиз әкем мезгілсіз мерт болды да, маған Маккернан есімі бұрынғысынан да құпиялығын жасыра түсті. Бірақ, бала кезден жүрегіме жол тапқан жұмбақ жан есімі жартасқа соғылған теңіздің шуылындай, маған мезгіл-мезгіл оралып, ойымнан шықпайтын.
Есейе келе оның кім екенін, әкеммен қандай жағдайда ұшырасқанын құпия құжаттардың арқасында білдім. Сөйтсем, ол – Америка Құрама Штаттарының Шығыс Түркістандағы, яғни ҚХР-дың қазіргі Синцзяндағы Бас консулы болыпты. Оның таңғажайып тайғақ тағдыры да қазақ халқына тікелей қатысты екен. Дуглас есімінің әкемнің әңгімесінде жиі аталатын жөні бар екен. Екеуі де барлаушы болып шықты…
Дуглас Маккернан жат ел, жат жерде жүрсе де, отаршылдыққа қарсы шыққан Қазақ халқының өр рухын жоғары бағалапты; қиын сәтте қол ұшын созғанын, бостандық жолында жанталасқан бабаларымызға көмек көрсетуге асыққан адам екенін білгенімде, менің жан-дүнием ойран-топан болды. Маккернанның қар-мұзды Тибет қиясында қазақтармен бірге көшіп, бірге шейіт кешкенін анықтағанымда, арылмас мұңға баттым, айықпас ойға шөктім.
Мен Қытай мен Ресей империясы арасында жаралы жолбарыстай жанталасқан, азаттық арман мен бостан өмір үшін бастарын бәйгеге тіккен бабаларым мен Маккернан сияқты нағыз адамдар жайында жазуға арымның алдында ант бердім. Сиялы қаламға сол бір жиырма жасымда серт еттім!.. Сол баhадүр бабалар рухы маған күш-қуат берді. Қиналған сәтте демеді, жазуға отырған сәтте қолтығымнан періштедей жебеді. Соның арқасында «Сират» атты романым жазылды.
Ал тәуелсіз мемлекет болудың арқасында, бостан азамат болудың арқасында сол бір ақиқат пен шындық жарық дүниеге келді… Менің мұнда ақиқатты ашық айтып, алдарыңызда тұруым да елімнің азат Республика болуы мен басымның бостан болуының арқасы!.. Бұл әлдебір пафос сөз емес, бұл – шындық.
Асекеңнің «Сират» романы – қазақтың қақпан қапса да, қажырын бойынан қайта тапқан қазақтың қайыспас, қайтпас өр рухын жырлаған заманауи роман. Қазақ прозасында бұндай рухты шығармалар тасқайыр тамыр бастауын жыраулар поэзиясынан алатындығын айту мүмкіндігіне біз ие болдық. Сөзіміз қазақ оқырманына олақтау көрінсе де, жыраулар поэзиясы және эпостық, лиро-эпостық жырлар мен айтыс өнері біріккен штаттың «білімпаздарына» бұлыңғыр әрі түсініксіз екендігін ескеріп, былайша ежіктеуге тура келді:
«Қазіргі қазақ әдебиетінің қайнар бастауындағы бір кезең – жыраулар поэзиясы. Жырау дегеніміз кім? Жырау – мемлекеттік тұлға. Биліктегі ықпалды адам. Ол ханға да, қараға да (халыққа) айтатын сөзін жырмен, өлеңмен толғап айтқан. Жырау – философ. Жырау – ақылман. Жырау – жылнамашы, тарихшы. Жырау – биліктегілерге халық атынан сөйлейтін ерекше тұлға. Бүгінгі түсінігімізге ыңғайлап айтсақ, ол – билікке тұрақты оппозиционер, ал билікте – халықшыл демократ. Ол қолына домбырасын алып халыққа айтарын өлең сөзбен жырлап жеткізген. Жыраулар дегеніміз – сіздерге түсінікті болу үшін айтайын, әрқайсысы бір-бір Геродот, бір-бір Гомер, Эсхил, Софокол.
Жыраулар поэзиясымен қатар қазақ даласында эпостық, лиро-эпостық жырлар дүниеге келіп жатты. Жаңағы мен айтқан дала гомерлері мен софоколдары «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Қамбар батыр», «Ертарғын» атты эпикалық сарындағы жырларды дүниеге әкелді. Қазақтың лиро-эпостық жырларының ішіндегі ең ғажабы – «Қозы Көрпеш-Баянсұлу» жыры. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» – Шекспирдің «Ромео-Джулеттасынан» 10 ғасыр бұрын дүниеге келген махаббат дастаны. Ульиям Шекспир де Ромео мен Джулетта оқиғасын фольклордан алған. Бірақ, кешіріңіздер, мені ұлы драматургтің ғашықтар туралы жыры, яғни Ромео мен Джулетта оқиғасы еш нандыра алмайды. Екі әулет басы: Монттеки мен Капулетти не үшін бір-бірімен жауласып жүр, жаулықтарына не себеп, – түсінсем бұйрмасын. Ал, Қозы – Баян оқиғасы бұдан әлдеқайда шынайы, әлдеқайда күрделі. Жырдың көлемі де үлкен, тынысы да кең. Айтпақшы, бұ дүниеде қосыла алмай кеткен ғашықтардың бейіті мызғымай, қазақ даласында тұр.
Әрине, бар халықтың жазба әдебиеті ауыз әдебиетінен, фольклордан басталады. Қазақ әдебиеті де өзінің бай мазмұнын ауыз әдебиетінен алады. Ертегілер мен мифтік дүниелерге түсінік беріп жатудың басы артық деп ойлаймын. Мен оданда сіздерге Айтыс өнері туралы әңгімелеп берейін.
Айтыс – қазақ даласында он сегізінші ғасырдың соңы мен он тоғызыншы ғасырдың басында пайда болған өнер. Айтыс – сөз додасы. Дебат. Әдетте пікір сайысқа түскен саясаткер, яғни шешен, айтар ойын жинақтап дәлел, дәйекпен, қарсыласын тұқыртып тастау үшін сөзіне ащы мысқыл, әжуа араластырып, тауып сөйлейді емес пе? Айтыста да солай. Айтысқа түсетін ақынды «айтыскер» дейді. Айтыскер қолына домбырасын алып қарсыласына өлеңмен жауап береді. Ол өлеңді табан астында құрап, суырып салып айтуы керек. Айтыскер жақсы әнші, дәулескер домбырашы болуы керек. Білімді, парасатты, шешен тілді, өткір болу – айтыскерге алдымен қойылатын талап. Айтыскер ел алдына қазақтың ұлттық киімін киіп шығады. Айтыскердің келбетті, көрікті болуы да шарт. Ол тыңдаған жұртты ұйытып алады. Айтыскердің қарсыласы да еш осал болмайды. Ол да табан астында сөз тауып, өлең құрап айтады. Қысқасы, екі адам, яғни екі ақын кезек-кезек сөз жарыстырып, тыңдаған жұртты таң қалдыруға тиіс. Нашар айтыскерді халық тыңдамайды. Халық жалынды, жігерлі, тапқыр ақынды ұнатады. Айтыскер ақынның өлеңдері ұйқасқа бағынады. Сіздердегідей ақ өлең қазақ ортасында қабылданбайды. Ал осындай ғажап өнер, яғни сөз сайысы Орта Азия елдерінде қазақ пен қырғызда ғана бар. Бұл өнердің мен басқа халықтардан аналогын көре алған жоқпын».
Осы сөздің мағынасын ашып, мәнін ұқтыра түсу үшін форумның модераторы – «Айқын» газетінің бас редакторы Нұртөре Жүсіп ортаға әнші Ардақ Балажанованы шақыра қойды. Қос етек бүрмелі көйлегі зипа бойына бек жарасқан Ардақ қоңыр домбырасының бал көмейінен күмбір күміс үн төгіп әндете жөнелгенде, «Жаһандық әлемдегі заманауи қазақстандық мәдениетке» жаһанды билеп тұрған елдің азаматтары жапырыла қол соқты. Ал бұл ретте біз қазақ әдебиеті мен мәдениетін әлемдік деңгейде насихаттауға Мемлекет басшысының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласының сәулесі түскенін айта кеткеніміз жөн. Қазақтың рухани жаңғыруға толайым бет бұрғанын ақын Қазыбек Иса әңгімелеп берді:
«Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы – қазақ халқының рухани Тәуелсіздікке жетудегі бағдаршамы болып табылады! Бұл – ұлтты сүюге рұқсат берілген тарихи құжат! «Ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайды», – деді ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Біздіңше, Ұлттық Рухани Жаңғырудың басты қағидасы, нақты формуласы – осы!
«Бізге тарих туралы өздерінің субъективті пайымдарын тықпалауға да ешкімнің қақысы жоқ!» – деп жазды аталған мақаласында Назарбаев. Президенттің бұл түйінді сөзі мұхит мұзтауындай астындағы алапат астарымен ауыр салмақ тартып тұр!
Ұлы Далада ұлылығын көрсеткен көне Көк түріктен көктеп, Көк туын көкте желбіреткен Рухты қазақтың Қайта өрлеу дәуірі басталып жатыр. Қадым замандағы құлашын кең жайған қағанаттардың қайқы қылышы ХХІ ғасырда жаһандық Білім биігіне көтерілер қанатқа айналуы керек. Өйткені: «Біздің кешегі тарихымыз бұлтартпас бір ақиқатқа – эволюциялық даму ғана ұлттың өркендеуіне мүмкіндік беретініне көзімізді жеткізді», – дейді мақала авторы. Ұлттық сананың жаңғыруы біздіңше осы болмақ».
Ақынның арқалана сөйлеген отты, қызу сөзі әсер етті білемін, форумға қатысып отырған американдық жазушылар, өнер адамдары қазақстандық Рухани жаңғырудың жай-жапсарын кофе-брейкке шыққанда қайыра сұрап, Қазкеңді «мазалап» жатты.
Естімеген әңгімесіне есі кететін американдықтар Рухани жаңғыруға ғана емес, алманың отаны көне Алмалық, қазіргі Алматы қаласы екендігіне де таңдай қағып, таң қалысты. Голландияның брендіне айналып кеткен гүлдердің Ұлы Жібек керуеніне ілесіп, қазақ даласынан барғанын біздің аузымыздан естігінде, тіпті естен тана жаздады. Демек, алма мен гүл мәселесі қазақ әдебиеті үшін әлемге таңдай қақтырар тақырыптардың бірі болуы керек деген ойға бекідік ішімізден. Әйтсе де, омыртқамызды опырып, ортан жілігімізді үзудің оспадарсыз әрекетіне барған орыс ойранын айтпай қалмасқа болмады. Сондықтан аталған форумда былай дедік:
– Құрметті, әріптестер: жазушылар, мәдениеттанушылар, тарихшылар, сіздер қазақ халқымен таныс болуға мейлінше көңіл бөле жүріңіздер. Бұл халық өз тәуелсіздігіне дейін басынан небір қилы кезеңді өткерді. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы санақ бойынша, қазақтар Орта Азиядағы ең көп халық болған. Сегіз миллион. Сол сегіз миллион халықтың алты миллионын Сталин мен Қазақ-
станды басқарған Голощекин деген адам аштан қырып салды. Тірі қалғанын жер аударды, туған жерінен бездірді. Содан кейін Екінші дүниежүзілік соғысқа айдады. Қазақ даласына әкеліп ядролық бомбаның ошағын салды. Қазақ даласы атом қаруын сынайтын сынақ алаңдарына айналды. Хрущев дейтін генсек (бас хатшы) даламызға бидай егеміз деп, ішкі Ресейден сотталған адамдарды әкеліп төкті. Қазақтарды қалаларға кіргізбейтін жасырын заң шығарды. Қазақ өз жерінде аз ұлтқа айналды. Қазақтың тілін Хрущев мүлде жойып жіберуге әрекет етті. Оның әлгі әрекеті Брежнев, Андропов, Черненко дейтін генсектердің тарапынан жалғасын тауып жатты. Халқын сүйген, оның тағдырына жаны ашыған тұлғаларды Сталиндер асты, атты, жер бетінен құртып жіберуге барын салды. Сөйтіп, қазақ даласын саяси тұтқындар өмір сүретін лагерлерге айналдырды. Соның бірі атақты КарЛАГ пен ГУЛАГ. ГУЛАГ туралы американдық-британдық журналист әрі жазушы Энн Эппелбаум жазды. Автор сол еңбегі үшін осында үлкен марапатқа ие болыпты деп естиміз. Энн ханым сияқты ізденсеңіздер, сіздер де қазақ даласынан небір кереметтерге кенелесіздер.
Форумда қазақтарды тыңдаумен болған американдықтар да ара-тұра сөз алып, пікір білдіріп отырды. Бірден ескерте кетейін, бізді мақта, дәріпте деп олардың аузына ешкім сөз салып берген жоқ. Алайда, ағынан ақтарылған американдықтардың құқығына қол сұқпас үшін аудармашымыздан естігенімізді айна-қатесіз жариялауды жөн көрдік.
Рави Батра, АҚШ-тың қоғам қайраткері:
– Қазақтардың мәдениетін күллі әлем жұрты үшін ұлы мәдениеттердің бірі деп санаймын. Көшпенділердің мәдениетін зерттеу жаһан үшін маңызды. Себебі, ол әлемдік мәдениеттердің ажырамас бөлігі болып табылады.
Леонид Голдин, профессор, публицист-жазушы:
– Қазақстан бізді таңғалдырып келеді. Бұл өзі бір керемет шара, нағыз достық кездесу болды. Татулығы жарасқан елдің бейбіт саясатын да айтпасқа болмайды. Форумда филология профессорының латын қарпіне көшу туралы баяндамасын (Шерубай Құрманбайұлының баяндамасын айтады. – Д.Қ.) ерекше назар қойып тыңдадық.
Марселла Рэйвел, дизайнер-архитектор:
– Мен бір рет Қазақстанда болған адаммын. Мені сол кезде қазақтың ұлттық ою-өрнегі таң тамаша етіп еді. Енді сіздерді тыңдап отырып қазақ әдебиеті мен мәдениетінің де сол ою-өрнектер сияқты әдемі әрі күрделі екендігін ұға түскендеймін. Сіздердің әдебиеттеріңізді текемет түсті әдебиет десем бола ма?
Рас, Рэйвел ханым риясыз көңілімен сөйледі. Әрине, әп деп басталған алғашқы форумның аясында «әмірқандық» әріптестерімізге қатпары қалың қазақ әдебиеті туралы айтып түгесілу мүмкін емес-ті. Бірақ, қойқаптағы жынын қоздырып, жер-жаһанды өлімнің өлкесіне айналдыруға ұмтылып жатқан қарғы баулы, қара таңбалы күштердің дәуірінде әдебиет әлем елшісі міндетін мойнына ала бастағанын ойымызға мықтап бекітсек, Рэйвелдің «Сіздердің әдебиеттеріңізді текемет түсті әдебиет десем бола ма?» деген сауалына «Иә» дейміз. Ендеше «текемет түсті» әдебиетіңді жая түс, жайната түс, алаш баласы!
ҚАЗАҚСТАН СОҒЫСТЫ ТОҚТАТЫП ТҰР
Осы жылдың басында Қазақстан БҰҰ жанындағы Қауіпсіздік кеңеске төрағалық етті. Төрағалық міндетін бірер айдың көлемінде атқарып тастағанымен, біздің миссиямыз Ұлттар ұйымының ұлық кеңсесінде жал-
ғасуда. Қазақ дипломаттары Ауғанстан мен Сириядағы және Таяу Шығыс елдеріндегі қан қасапты тоқтату үшін қапысыз қызмет жасап, қайрат танытып отыр.
«Қазақ дипломаттарының кәсіби білгірлігі мен тапқырлығының арқасында Ауғанстанда, міне, екі жылға таяды, соғыс тоқтап тұр» дегенді АҚШ азаматтары анықтап айтты. Саясаттың араласпайтын жері жоқ тегі. Саясатпен араласпай, оны әңгіме қылмай және отыра алмайсың. Өйткені, саясат дегеніміз – саясат қана емес, ол – бүгінгі қоғам, ол – бүгінгі заман. Ол – бәрінің бәрі. Американың кейбір жазушылары әдебиеттің өзін саясат деп түсінеді. Бәлкім бұлай ойлау дұрыс та шығар.
«ЧЕМОДАНДАҒЫ ӘДЕБИЕТ»
Публицист-жазушы Леонид Голдин атай ілгеріде Мәскеуде өмір сүріпті. Жасы жер ортасынан ауғанда сүйіктісін АҚШ-тан тауып, Нью-Йоркті мекендеп қалған көрінеді. Қазақтың тереңіне түсіп, маржанын термесе де түстеп танитындай жайы бар екен. Алматыны, Медеуді, Астананы сұрап қояды. Сол Голдин қария форум үстінде АҚШ-та бір жылда бір миллион кітап басылып шығатындығын айтты. Бөсе сөйлеп кеткен жоқпын ба деп қысылғандай әлгі статистикасына өзінше: «Қайтесіздер, мұнда халық көп қой», – деп комментарий берді. Сосын және бір қызық дерек келтірді.
– АҚШ-та, – деді ол сөзін жалғап, – әлгі миллион кітаптың бір пайызы ғана кітап дүкендеріне түседі. Ал қалғанын Американ жазушылары чемодандарына салып, сүйретіп жүріп сатады. Өздері, өздері болмаса, әдеби агенттері бар – әйтеуір сатып бітеді. Қазіргі АҚШ әдебиеті – «чемодандағы әдебиет» деп аталады (күлді).
АУДАРМАШЫ АҚЫННАН ЕСКЕРТУ АЛДЫ
Біз АҚШ-қа сапарымызда аудармашы Әйгерімнің арқасында ана тілімізде ғана сөйлеп, әріптестерімізбен қазақша-ағылшынша сұхбаттасып жүрдік. Әйгерім айналайын, қазақша түсініп, ағылшынша аққанымен, ағылшын тілін орысшаға ғана аудара алатын болып шықты. Әй, біздің осы орысшылдығымыз-ай! Жер ортасынан озып, Америкаға барсақ та, ойқастап алдымызды тосады. Бұл, бірақ, ұлықтарымыздың қазақ тілін аса ұлықтамайтындығының белгісі, әйтпесе, қазақша-ағылшынша сөйлегенде жақ біткенді жаңылдыратын қазақы балалар жоқ емес, бар ғой – бар.
Қысқасы, тәржімәшіміз қазақ тілінің қайда болса да қамқоры, тіл майданындағы күрескері – ақын Қазыбек Исадан ескерту естіп тынды.
– Адамның құқы сақталатын, ардақталатын елде сен менің тілдік, азаматтық құқымды бұзып отырсың! – деді Қазкең Әмерикадағы Әйгерімге.
«БІЗ МҰНДАМЫЗ»
БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесіндегі білікті маманның бірі – Дидар Теменов. Иә, таныс ныспы. Дидар Талғатұлы Теменов. Дидар отбасымен Нью-Йорктің ең бір тыныш әрі жанға жайлы ауданы «Рузвельт аралында» тұрады. Дидар атасы – Марат Тоқашбаев бар – бәрімізді үйіне шақырды. Келдік. Дипломаттарға арналған зәулім үйдің жеделсатысымен он екінші қабатқа көтерілдік. Дипломат ініміз әлдебір шаруаға айналып, соңымызда қалып қойған. Он екінші қабат. «Енді қалай қарай жүреміз?». Осы кезде «біз мұндамыз!» деген балақайлардың дауысы естілді. Қуанғаннан жүрегіміз лүпілдеп кетті. «Айды асап, жұлдызды жұтып қоярдай» (Көпен Әмірбектің теңеуі) тепсінген Америка, оның «әлем астанасы» атанған қаласы – Нью-Йорк болса, сол қаладан қоңыр қозыдай жамырап қазақ балаларының үні естіледі. Шын қазақ – АҚШ-та да қазақ екен ғой!
«Қазақ әдебиетінің таралым аумағы – Қазақстан ғана» дейтін пікір бар. Жоқ, олай болмайды-ау енді… өйткені Нью-Йоркте «біз мұнда тұрамыз» дейтін қазақтың келешегі өсіп келе жатыр.
Дәурен ҚУАТ,
Алматы–Астана–Стамбұл–Нью-Йорк–Стамбұл–
Астана–Алматы
(Соңы)