Мағжан Шойын жолдан неге шошыды?
Мағжан өлеңдерінің сыршылдығы терең қасиетке ие. Мұны алғаш байқағандардың бірі Жүсіпбек Аймауытов сонау 1923 жылы, яғни кедейді жырлаған ақындардың үстемдік ала бастаған уақытында-ақ «ол кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны» деп кесіп айтты. Шынында да Мағжан қаңқу сөздерге емес, мәңгілік тақырып – өз ұлтының тағдырына ден қойды. Тіпті, мұны замана келбетін тұспалдап суреттеген туындыларынан да көруге болады.
Жүсіпбек Аймауытовтың «Мағжанның ақындығы туралы» мақаласында «Жұмбақ» өлеңінің мәтінін толық келтіре отырып, «Қарапайым қазақ осы өлеңнен не ұғар еді? Түк ұғуға болмайды. Қарапайым адам түгіл, осы өлеңді өзіміз қалай ұғамыз? Бәріміз бірдей осы жұмбақты шеше алар ма екеміз?
Сыртынан қарағанда, «сап-сары бел, еседі жел, еседі. Көшеді жел, көшеді» дегендерді қайта-қайта айта берген біртүрлі сөздер, пәлендей мағына жоқ тәрізді. Бірақ, анығында мағына бар. Мағынасыз сөз, сөзсіз мағына болмайды», – деп көпшілікке осылайша салмақты ой тастауы жайдан-жай емес еді. Яғни, ақынның негізгі ойы астарлап берілгендігін айтқысы келгені белгілі.
Расында да бұл өлеңде «сап-сары белде ескен жел, көшкен елмен» бірге «дала» мен «бала» бейнелері тізбектеле суреттелген. Ақын бұл арада қазақ сахарасында болып жатқан аумалы-төкпелі заманға бір сәт көз жүгірткендей көрінеді. Олай дейтініміз, сөз орайында Жүсіпбектің өзі «Мағжанның өлеңi дыбысымен, күйiмен, ырғағымен қазақ даласын суреттейдi. «Сап-сары бел» деп заман өтiп бара жатқанда, күпiсiне оранып, бұйығып жатқан қазақ елiн жырлайды» деген емеурінімен-ақ ақын сырының бір ұштығын ашып өткен еді. Демек, мұндағы «сап-сары белі» – оянбаған елі болатын.
Ал ақынның «еседi жел» дегені кеңестік идеологияны меңзесе, «Көшедi ел, Көшедi» дегені қазақ жұртының көп ұзамай сол жаңа көшке ілесіп, соған қарай толықтай бет бұратынын хабарлап тұрғандай. Сондай-ақ, «Дала бұйық» дегенін «күпiсiне оранып, бұйығып жатқан қазақ елi» (Ж.Аймауытов) десек, «Бала тұйық, Екi үнсiз» дегенін қалай түсінуге болады? Мағжан Даланың үнсіздігін «Жазғы жолда» өлеңінде де сөз еткен. Мәселен, қамсыз жатқан қазағының хәлін сипаттауда «Дала – өлік. Жоқ бір үн» деп, тіпті оның үнсіздігін осылайша өлі тыныштыққа балаған болатын.
Сонымен, ақын тіліндегі Бала бейнесіне келсек, осы арқылы Совет өкіметімен қатар қазақ даласында жаңадан еңсесін көтерген ұлттық автономиялық үкіметтің жайын айтқысы келетін тәрізді. Өйткені, ұлттық мемлекет құру мәселесінде алаш зиялыларының бұрынғы Ресей аумағындағы аз да болса билік құрған бірнеше үкіметтермен келіссөздер жүргізіп, нәтиже шығара алмай тұйықталуы, соңғы үміті Совет өкіметімен мәмілеге келудегі келіссөздерінің үнсіздікке ұласуы сынды белгілер осыған саяды. Яғни, жаңа өкімет толықтай орныға бастағанда
Алашорда үкіметінің тұйықталуы да, үнсіздікке бой алдыруы да заңдылық еді.
Міне, олардың ендігі тағдыры бұлыңғыр, болашағы жұмбақ бола бастағынын түпкілікті сезінген ақын:
Дала жұмбақ,
Бала жұмбақ
Шешусiз, –
демей не дейді? Қазақтың билігі қайтадан өзге ұлттың қолына көшкенде қалай болатыны сол уақыттағы барлық Алаш азаматтарын толғандырған мәселе екені белгілі. Мағжанның да «Дала жұмбақ, бала жұмбақ Кім шешед?» деп сауалын ойлана тастауы да осыдан. Жалпы, осы сауалы арқылы қазақ ұлтының келешегін жұмыла шешуге үндеп отырғаны анық.
Мағжанның қазақ даласын жырға қосқан шығармаларының бірі – «Шойын жол» өлеңі еді. Бұл туындысы қазіргі уақытта экология тақырыбына жатқызылып жүр. Мәселен, мағжантанушы Ш.Елеукенов: «Тақырыптық жағынан Мағжанның әдебиетімізге, қала берді әлем поэзиясына енгізген жаңалығы – экология тақырыбы. Бұны өмір жыры етіп алғаш жырлағандардың бірі осы өзіміздің қазақ ақыны («Жазды күні қалада», «Айда атыңды, Сәрсембай», «Шойын жол») – Мағжанның поэзиялық бағынан философиялық лириканың шоң шынарын кезіктіреміз» («Қазақ», 2006, №6, 6-б.) – деген пікір айтады. Негізінен осы «Шойын жол» өлеңінің басты идеясы қандай?
Алдымен бұл шығарма туралы ақынның көзі тірісінде айтылған пікірлерге тоқтала өткен жөн.
С.Мұқановтың «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» (1932) деген еңбегінен М.Жұмабаевтың «Шойын жолы» Түріксіб пен Ақмола теміржолына байланысты шыққанын аңғарамыз. Сондай-ақ, өлеңге қарсы пікір білдірген мәліметті, яғни «Бұл туралы жолдас Бухарин комсомолдардың сегізінші одақтық съезінде былай деген:
«Қазақ ақыны Жұмабаев көркем сөзбен Қазақстанда шойын жол жүргізуге қарсы болды. Ондағы дәлелі шойын жол қазақ даласына бұзықтық, жаңа жұқпалы аурулар әкелді дейді. Шойын жолдың бұлай істеген уақыты болды. Бірақ, қазір шойын жол ауруы көп Қазақстан сияқты көшпелі, мәдениетсіз елге ауру апармайды, ауруға дәрі апарады» дегенді кездестіреміз. Сонымен қатар, бұл өлеңнің кезінде саяси қуғын-сүргінге көп түскенін ғалым Ш.Елеукеновтің «Мағжан темір жолға қарсы деп, Бухаринге жамандатып жүрген де осы Голощекин бе деп ойлайсың. Өйткені, Қызылорда қаласында өткен партия активі жиналысында Филипп Исаевич Мағжанның «Шойын жол» өлеңі туралы мынадай пікір айтты: «Мен бұған дейін қазақтардың арасында Түркістан-Сібір теміржолына қарсы болатындар бар дегенге сенбей келіп едім. Міне, енді өлеңді оқығанда ондайлардың бар екеніне анық көз жеткіздім, бұл олардың «буржуазияшыл» теріс түсінік шырмауынан шыға алмай отыруынан деп есептеймін» («Алматы ақшамы» газеті, 1990 жыл, 17 тамыз). Әрине, Мағжанның «Шойын жолын» Филипп Исаевич атанған Шая теріс оқыды. Мағжанның алысты болжайтыны, парасаты неше Голощекинді орап алатыны осы өлеңі арқылы тағы да көрінеді. Мағжанның теміржол тигізетін зардаптардың алдын алу керектігіне назар салып отырғанына білімі шала-шарпы Голощекин байғұс қалай көз жеткізе алсын…» (Мағжан. Алматы: Санат, 1995. 80-б.) деген пікірінен де білуге болады. Жалпы, ақынның осы «Шойын жол» өлеңі туралы өзі тірі кезінде жаңалыққа, теміржолдың салынуына қарсы деген пікір қалыптасса, бүгінде ол экология тақырыбындағы өлеңдер қатарына жатқызылып жүр. Алайда, бұл өлеңде экологиядан бұрын, елінің саяси-әлеуметтік жағдайы басым жатқаны байқалады. Тіпті, мұнда табиғаттың, ауаның ластануы туралы түсініктің ұшқыны да жоқ. Өлеңнің өн бойынан ел өміріне жаңадан енген тосын жайтқа қазақтардың қалай қарайтынына және ауыл тіршілігіне алаңдаған ақын уайымын аңғарамыз.
Өлеңде ең алдымен ауыл мен қала арасын жалғау үшін салына бастаған шойын жолдың талай жыл қаржы болмай тоқтап қалғандығы, оған елеңдеген ақынның елге баратын інісінен соның жайын білгісі келетіні сөз етіледі. Одан әрі:
Басқан анау жол жайын,
Басылған анау ел жайын,
Әдейі көріп қайтқайсың, –
деп ел жайын күйттеген ақын сырына куә боламыз. Осы екінші шумақта кездесетін жолдарды өлеңнің соңғы он төртінші шумағында қайталап беруінің мәнісі де тегін емес. Өйткені, «басқан жол», «басылған ел» жайы ақынды қатты толғандырады.
Қара айғыры ырсылдап,
Қара табан қорсылдап,
Елді басып өтіп пе? −
деп шойын жол арқылы өтетін паравоз, вагондарды ырсылдаған қара айғырға теңейді. Ал «қорсылдаған қара табандардың» табиғатқа әсерін «Солқылдатып белдерін, Толқындатып көлдерін, Ұшқын бүркіп кетіп пе?» деп суреттей келе:
Бұла қырдың бұланы,
Қазағымның құланы,
Жылқы үркіп кетіп пе? –
деп әрі қарай сиыр мен қойдың тұрысын сипаттап, тыныштық мүлгіген далада арсыл-күрсіл даусымен азан-қазан күйге түсірген поезға адам түгіл жан-жануарлардың да үрке қарайтынын жасырмайды. Сондай-ақ, қарапайым ауыл адамдары, соның ішінде қой баққан қойшының да, үйдегі қыз-келіншектердің де осы өзгеріске тосырқай қарайтынын әсерлі жеткізеді.
Одан әрі ақын сол шойын жолға үйренісе бастаған елдің күйін көз алдына елестетіп, «Қолында мал бар ма екен? …Қабы толған дән бе екен?» деп ел-жұртының жағдайына алаңдаушылық танытады.
Екеуінің бірі жоқ,
Қалың қайғы, ойға тоқ…
Қайран ел тозып жүр ме екен?
Кемпір, шал, бала, азамат,
Станция біткенді аралап,
Көзін сүзіп жүр ме екен? –
деп ең сорақы күдігін де жасыра алмайды.
Сұр кетіп жұрттың жүзінен,
Сары қымыз көзінен,
Бір-бір ұшып жүр ме екен?
«Қымызды жасық су ғой…», – деп,
Ендігі жас жеткіншек
Ащы су ішіп жүр ме екен?
Жастардың қымыз орнына «ащы су» ішіп кетпеуін, өз ұлтының бойындағы асыл қасиетінен алыстамауын қалаған ақынның рухани болмысынан да хабардар боламыз.
Кешегі маңғаз бәйбіше,
Қолында құрттай бір кесе,
Қатық сатып жүр ме екен?
Сорлының жанын жаралап,
Саудалап тұрған бір сары ит
Қалжыңдап, шатып жүр ме екен?!
Бұл арада ақын не себепті кешегі маңғаз бәйбешенің бүгінгі сорлы кейпін, жанын жаралайтындай оған қалжың айтып тұрған «сары итті» көз алдына елестетеді екен? Өлеңнің соңғы жолдарына назар аударайық.
Алпыстағы аналық
Сатарына заты жоқ,
Көзін сатып жүр ме екен?
Көзін сатса, дариға,
Жанында бір қыз бала…
Қызын сатып жүр ме екен?
Мінекей, осы өлең жолдарының бәрі де «басылған елдің» жайынан хабардар етілгендей. Ал елді «басқан анау жол» деп ақын нені меңзегендей еді? Голощекиннің «Кіші Қазан» саясатының кесірінен 1921-1922 жылдар аралығында қазақ даласына ауыр зобалаң, естен кетпес қайғылы оқиға ашаршылық келгенін тарихтан білеміз. Бұл туралы уақытында Ж.Аймауытов та жоғарыда аталған мақаласында «21-шi жылы зор ашаршылық, дүние тапшылықтан, сауда тоқталғаннан шыққан жалаңаштық – осының бәрi ұласып, ел қазасына зор ауыртпалық болды», – деп жазған болатын. Осы аштық та асау елді басатын бірден-бір жол еді. Бұл жылдардағы қолдан жасалған аштықтың зардаптары ақынның есінен кете қоймағаны «Шойын жол» өлеңінде аңғарыла түседі. «Сатарына заты жоқ» адамның қалай күнелтетінін айтқанда, «Қызын сатып жүр ме екен?» деп ауыр да болса да ащы шындықты жасырып қала алмайды. Ашаршылық тауқыметінен айыға қоймаған қазақ жұртының бейнесі бүкпесіз шынайы берілген. Жалпы, ақын бұл өлеңінде шойын жолды суреттеген болып қазақтың ауыр хәлін бедерлеуге ұмтылады.
Түйіп айтқанда, Мағжан қай тақырыпты сөз етсе де, ұлтының тағдырын бір сәтте болса есінен шығарған емес. Сондықтан болар сары даласын, ауыл өмірін жырлағанда ерекше күйге бөлене суреттейді. Бұл тақырыптағы өлеңдерінен тұспалды ойларды ашуға бет бұрғанда ең алдымен ұлт қамын көп ойлайтын адал қасиетімен айрықша бағаланатыны да сөзсіз.
Күнімжан Әбдіқалық,
ҚазмемқызПУ-дың профессоры