Серік Асылбекұлы:

(Жазушы, драматург, филология ғылымдарының докторы Серік Асылбекұлымен қазақ прозасындағы модерндік эволюция хақында сыр-сұхбат)

– Серік аға, көркем әдебиет шы­ғар­малары қоғамға не үшін ке­рек? Әңгімені әуелі осыдан бас­тайық­шы…
– Меніңше, көркем әдебиет қоғамға ең алдымен адамзаттың жанын ізгілендіру үшін қажет, жалпы көркемөнердің, әрине, оның ішінде әдебиет те бар, ең бас­ты функционалдық қызметі – осы. Бұл – адам баласы жүзеге асыратын жер бетіндегі бүкіл қыз­меттердің ішіндегі қоғам үш­ін ең маңыздысы деп ойлай­мын. Өйткені, жаны ізгіленбеген адам­дар қауымдастығы ешқашан өс­ке­лең экономикаға, биік мо­раль­­ға негізделген әділетті, өрке­ниет­ті қоғам құра алмайды. Сон­дықтан да ұлы Жаратушы өзі жа­ратқан пенделерінің рухын пәк­тендіріп, жан-дүниесін ізгі­лендіру үшін жер бетіне әр кезде Мұса, Иса, Мұ­хаммед пайғам­бар­ларды, Гомер, Эсхил мен Эвре­пид, Шек­спир мен Лопе де Вега, А.С.­Пуш­кин мен Л.Н.Толстой, Ф.М.­Дос­тоевс­кий, Онере де Бальзак, Абай, М.Әуе­зов, У.Теннеси, Г.Маркес, Ш.Айт­ма­тов, Бернхард Шл­инк, Халед Хұссейн секілді ұлы ақын­дар мен жазушыларды, драма­тург­терді жіберіп отыратын сияқты.
– Сонда сіз «жаны ізгіленген адам – адамзат қоғамының ең басты құндылығы» демексіз бе?
– Иә, дәл солай. Неге десеңіз, жаны ізгіленген азамат ешқашан әл­сізге зорлық жасамайды, зей­нет­кер қарттар мен жетім бала­ларға, көпбалалы аналарға ар­нал­ған бюджет қаржысын ұрлап, жемқорлыққа салынбайды, жасы келген ата-аналарын қарттар үйіне өткізіп жібермейді. Сон­дық­тан да, сөз жоқ, ондай елдер­дің экономикасы көтеріліп, өр­ке­ниеті өрге басады. Мысалы, сонау қиыр күншығыстағы Жа­по­нияны, Скандинавиядағы Норвегия мен Данияны, Швеция мен Финляндияны, күні кеше ғана бізбен бір империяның құрамында болған Эстонияны ал­айықшы. Олар қазіргі таңда бүкіл жер шарына нағыз өр­ке­ниетті, бақытты қоғамның қандай болатынының үлгісін көрсетіп отырған жоқ па? Ендеше, қо­ғам­ның жалпы дамуында әдебиет пен көркемөнердің рөлінің ерекше маңызды екеніне күмән келтіруге бола ма? Әрине, жоқ. Осыны жете түсінген дамыған мемлекеттер өз елінде көркемөнердің дамуына барынша жағдай жасап бағады. Мысалы, Францияда француз әдебиеті филология, саясаттану, тарих секілді гуманитарлық фа­куль­теттерді былай қойғанда, техникалық университеттерде де жеке пән ретінде арнайы оқы­тылады. Бельгия мен Латвияда, Ресейде кітап басып шығару өнді­рісіне салынатын қосымша құн салығы 5 пайыздан аспайды. Ал, Ұлыбритания, Ирландия, Норве­гия, Польша елдерінде кітапқа са­лынатын салық тіпті мүлде ал­ып тасталынған. Сондықтан, бұл елдердегі кітап бағасы біздегі­ден арзан, көпшілікке қолжетімді.
Сондай-ақ, дамыған, өркен­иет­ті елдердің қалаларында театр­лардан аяқ алып жүре алмайсыз, айталық, басқа мегаполистерге қарағанда өзімізге көбірек таныс Мәскеу қаласының бір өзінде үл­кенді-кішілі 350 театр бар екен. Ал, біздің бүкіл мемлекетіміздің барша аумағында театрлардың саны 50-ге әзер жетіп жығылады. Алайда соған қарамастан сол аз­ған­­тай өнер ордаларын қаржы­лан­дыруды бюджетке басы артық салмақ көретін азаматтарымыз аз емес.
Тағы бір мысал. Бүгінгі таңда Францияда – 3500, Германияда – 4700 кітап дүкені жұмыс істейді. Ал, біздің еліміздегі ірі кітап дү­кендерінің саны мыңды былай қой­ғанда жүзге жете қояр ма ек­ен? Меніңше, алдағы уақытта біз осы кітап басу мен тарату ісіне ай­рықша маңыз беріп, оны елі­міз­дің алдында тұрған ең өзекті стратегиялық міндеттердің қата­рына қосуымыз керек. Өйткені интеллектуалды ұлттың ғана ең алдыңғы қатарлы 30 мемлекеттің қатарына қосылуға шамасы келе­тіні бұл күндері кім-кімге де түсінікті болса керек.
Мешітке немесе шіркеуге, си­ногогаға адамдар не үшін барады? Әрине, Құдай алдында тәубесіне келіп, рухани тазару үшін, яғни катарсиске түсу үшін барады. Шы­­найы көркем әдебиет шығар­масын оқу барысында, талантты спектакльдер мен кинофильмдер көру кезінде пенде осындай ру­ха­ни актыдан өтіп, жаңғырады. Бұл жағынан келгенде театрлар мен кітап дүкендері, кітапханалар, әр­түрлі вернисажда өтетін көр­кемсурет галереялары жоғарыда біз атап өткен мешіт, шіркеу, синогога секілді қасиетті рухани храмдарға ұқсас. Адамзатты қазір­гі қоғамда қатты белең алып отыр­ған жойдасыз астамшылық пен эгоизмнің тұтқынынан бір құтқарса, осылар құтқарады.
– Көркем әдебиеттің қоғам өміріндегі атқаратын қызметіне жан-жақты тоқталған сияқтымыз, ал, әдебиеттің, жалпы көркемөнер­дің ішінде алатын орны қандай деп ойлайсыз? Көркем әдебиет те бес клас­сикалық өнердің бірі емес пе?
– Дұрыс айтасың. Бес клас­сикалық өнердің бір түрі, онда да ең маңызды түрі. Өйткені онда му­зы­ка өнеріне тән ырғақ бар, онда кескіндеме өнеріне тән сан сырлы бояулар да, скульптура мен ар­хитек­тураға тән сымбат пен ба­лет­ке тән ғажайып саналуан си­қырлы пластикалар бар. Өзің жақ­сы білетіндей, жалпы көр­ке­м­ө­нер классикалық және син­тездік немесе синкреттік болып екіге бөлінеді ғой. Синтездік өнер бірнеше классикалық өнердің бір жерде тоқайласып, бір-біріне жымын білдірмей, сіңісіп кетуі­нен пайда болады. Айталық, театр мен кино, опералар – синкреттік өнер түрлері. Ал, осылардың бәрі ең алдымен көркем әдебиет шы­ғар­маларынан туындайды. Мы­салы, театр ең алдымен – пье­садан, кино – киносценарийден, опера – либреттодан басталады. Жақсы пьеса болмаса, жақсы спектакльдің, шынайы жазылған киносценарий немесе либретто болмаса, мықты кинофильмнің, сән-салтанаты келіскен операның болуы еш мүмкін емес. Ал, пьеса, киносценарий, либретто деген­деріміз – әдебиет шығармалары, көркемсөз өнерінің драматургия деген жанрының түрлері. Ендеше, жетілген, кемелденген ұлттық әдебиет болмай, кемелденген ұлт­тық театр мен ұлттық киноның, ұлттық операның болуы мүмкін емес. Сондықтан да көреген көр­кемсөз шебері Ғ.Мүсіреповтің қай­тыс боларының алдында айт­қан: «Көркем әдебиеті ұлы бол­май, ұлт ұлы бола алмайды, осы­ны ұмытпаңдаршы» – деп, ізінен ерген іні-қарындастарына ама­нат­тап кеткен өсиеті бостан-бос­қа айтыла салмағанын бәріміздің, оның ішінде, әсіресе, билік ба­сында отырған азаматтардың естерінен шығармағаны жөн. Бұл тек шығармашылықпен айналы­са­тын тұлғаларға ғана емес, ең ал­дымен ұлт үшін керек.
– Замана көші жүйрік экспрес­тей заулап келеді. Алдымызда қас­қайып ХХІ ғасыр тұр. Бұл білім мен озық технологияның, жаппай инно­вацияның ғасыры. Осыған байла­нысты біздің ұлттық әдебие­тімізде де модернизм, постмодер­низм деген әдеби ағымдар пайда болды. Осы әдеби ағымдарға деген көзқара­сыңыз қалай? Бұлар біз үшін әдеби сән бе, әлде рухани қажеттілік пе?

– Жалпы модернизм деген тер­мин 1917 жылы алғаш рет неміс философы Рудольф Панн­ви­це­нің «Кризис европейской культуры» деген еңбегінде қол­данылды. Паннвиценің аталмыш еңбегінің атауынан көрініп тұрғандай бұл әдеби ағым Батыс қоғамының экономикалық жағынан ғана емес, рухани жағы­нан тығырыққа тірелуінен туын­даған болатын. Еуропалық қоғам­ның әйгілі экономистері мен саясаттанушылары, философтары бұл экономикалық әрі рухани коллапстан шығудың айқын жо­лын көрсетіп бере алмады, Батыс өркениеті осылайша уақытша депрессияға ұшырады. Міне, осы кезде Батыс әдебиетінде футу­ризм, символизм, экспрес­сио­низм, авангардизм, неоаван­гар­дизм секілді әдеби ағымдар пайда болды. Ал, модернизм деген бар болғаны осы ағымдардың бәрінің ортақ атауы ғана.
Еуропадағы модернистік ағым­ның басында еуропалық әдебиеттің өкілдері Франц Кафка мен Марсел Пруст, америкалық философ-идеалист У.Джемстер тұрды. Негізі, қоғам экономи­ка­лық дағдарысқа ұшыраған кезде суреткерлер де белгілі бір дәре­же­де тығырыққа тірелмей қоймайды. Әдебиеттегі модер­низм мен постмодернизм осы ты­ғырықтан шығуға деген талпыныстан туды.
Тағы бір айта кететін жай, модернистер мен постмодер­нис­тер «өмірде мағына жоқ, тіршілік дегеніміз – хаос, бақытқа жетемін деп тыраштану – әурешілік, бәрі маңдайға жазылған тағдырға байланысты» деген идеалистік көзқарасты басшылыққа алады. Сондықтан да олар объективті өмірдің реалистік заңдылықтарын жоққа шығарады және көбіне-көп өздерінің ішкі интуиция­сының дегенін күйттеп кетеді, ақылдан сезімді жоғары қояды, мистикаға бейім тұрады.
Ал, қазақ әдебиетіндегі модер­низмге келсек, ол біздің көркем­сөз өнерімізде ХХІ ғасырда, бүгін ғана пайда болған жоқ. Қазақтың ең алғашқы модернистері – про­зада Ж.Аймауытов пен М.Әуезов, поэзияда М.Жұмабаев пен Бер­нияз Күлеев болатын. Мағжан­ның «Жер жүзін топан басса екен», «Мені де, өлім, әлдиле» деген жырлары модернизм емей не­мене? Мұнда ақын өмірдің ешқандай мағынасы жоқ екенін мойындайды, сондықтан, Еуропа модернистері секілді терең қай­ғыға шомады, болашақтан үміт сәулесін көре алмай торығады. Мұндай мистикалық сарындар өмірден тым ерте, қыршын кеткен Бернияздың өлеңдерінен де молынан табылады. Сондықтан, Б.Күлеев трагедиялық жағдайда өмірден қайтқанда ең алдымен оны жоқтап, қабырғасы қайысқан өнер иесі Мағжан болатын. Бұл кездейсоқтық па? Жоқ, бұл өзімен рухтас жас ақынның қазасы жанына қатты батқан рухани туыс адамның шын жүректен шыққан мұңы еді.
– Ал, Ж.Аймауытов пен М.Әуе­зовтің қай шығармаларын модернге жатқызар едіңіз?
– М.Әуезовтің «Қаралы сұл­уы» мен «Кінәмшіл бойжет­кенін», Ж.Аймауытовтың «Ақ­біле­гін» сол жанрға жатқызуға әбден болады. Мысалы, Ж.Ай­мауытов «Ақбілекте» Ақбілек пен орыс офицері Қарамұрттың төсек қатынастарын егжей-тег­жейлі әрі ашық суреттейді. Бұ­рын­ғы қа­зақтың дәстүрлі роман­тикалық немесе реалистік шы­ғар­маларына мұндай эроти­калық пассаждар мүлде жат болатын. Қазақтың дәстүрлі моралі мұндай ашық­тыққа жол бермейтін, оны ұят санайтын.
Ж.Аймауытовтың аталған ро­манын­дағыдай жақсы мағынада айтқанда «бетімен кетушілік» Мұхтардың «Кінәмшіл бойжет­кені» мен «Қаралы сұлуында» да ұшырасады. Тағы бір айта кететін жайт, реалистік әдеби туын­ды­ларды көбінесе бір кейіпкер мен екінші кейіпкердің арасында конфликт болып жататын болса, модерндік шығармаларда кон­флик­т геройдың ішіне түсіп ке­те­ді, яғни герой реалистік шығар­ма­лардағыдай өзінің ан­ти­по­дымен айқасудың орнына өзі­мен-өзі арпалысып кетеді («Қа­ралы сұлу­дағы» Қарагөздің хәлін алыңыз). Бір субьектінің осы­лайша екіге жарылуы модер­н­­дік, пост­модерн­дік шығармалар­дың бәріне тән сипат болса керек.
– «Қаралы сұлу» мен «Кінәмшіл бойжеткеннен» кейін М.Әуезов, «Ақбілектен» кейін Ж.Аймауытов неге өздерінің осы ізденістерін әрі қарай жалғастырмады?
– Өйткені, 1930 жылдары Совет өкіметі аяғынан нық тұра бастады. Енді ол бұрынғы ала­сапыран, алмағайып заманда бетімен кеткен мемлекеттік идео­ло­гияны өз қолына мықтап алуға кірісті. Сөйтіп, советтік көрке­м­өнерде коммунистік, таптық көз­қарасқа негізделген социалис­тік реализм деген жаңа ағым пай­да болды. Имажанизм, авангар­дизм, символизм секілді мо­­дерн­дік бағыттар іріп-шіріген буржуазиялық қоғамның идеоло­гиялық қоқыстары деп танылды. Тек футуризмге ғана аздап еркін­дік беріп қойды.
– Неге? Ол да модернизмнің бір бұтағы емес пе еді?
– Дұрыс айтасың. Алайда фу­ту­ризмнің большевизм идеяла­рымен қиылысатын бір тұстары болды. Футуристер әлемді соғыс арқылы ғана тазартуға болады деп санайтын. Сондықтан да Ресейде футуризм солшыл коммунизмнің көркемөнердегі көрінісі ретінде пайда болды. Совет өкіметінің көсемі В.И.Лениннің сүйікті санаулы ақын-жазушыларының бірі болған В.В.Маяковский сон­дай айтулы футуристердің бірі әрі бірегейі еді. Оның «Облако в штанах», «В.И.Ленин» деген поэмалары футуристік поэзияның жарқын үлгілері. Ал, қазақ фу­ту­ризмінің бастауында С.Сейфул­лин тұрды. Оның «Жас қазақ марсельезасы», «Кел, жігіттер», «Советстан», «Экспресс» секілді шығармалары қазақ футуризмінің хрестоматиялық туындылары болып табылады. Бұл өлеңдерінде Сәкен тап жауларына қарсы аяусыз күрес жүргізуге шақырады.
– Сонымен Совет өкіметі әбден кемеліне келгеннен кейін модер­низм­нің біздің әдебиетімізде күні батты дейсіз ғой…
– Біразға дейін солай болды. Тек В.И.Сталин қайтыс болып, оның орнын басқан Н.С.Хрущев­тің 1956 жылы Совет Одағы Коммунистік партиясының ХХ съезіндегі жеке басқа табыну­шылық­ты қатаң айыптаған атақ­ты баяндамасынан кейін ғана ел­дің саяси өміріне жылылық еніп, көркемөнер иелерінің шы­ғар­машылық қызметіне біршама еркіндік беріле бастады. Міне, осының арқасында 1960 жылдары орыс әдебиетімен қатар қазақ әдебиектінде де советтік көркем әдебиетке басыбайлы үстемдік етіп алған социалистік реализм ағымының канондық рамкалары­нан шыға бастаған еркін ойлы авторлар мен шығармалар пайда болды. Сондай жаңашыл, мо­дерн­дік әдеби туындылардың қатарына сол кездері жасы отызға енді іліне бастаған қазіргі көрнекті қазақ жазушысы Төлен Әбдіков­тің әйгілі «Оң қол» әңгімесін жатқызуға болады.
Бұл, менің ойымша, экзис­тенциалистік шығарма. Өйткені, аталған әңгімені оқып шыққаннан кейін, оқырман өмірдің мағына­сыздығын, о баста пешенеге жазыл­ған жайдың болмай қой­май­тындығын, сондықтан пен­денің тағдырдың алдында шара­сыз­дығын мойындағандай бола­ды. Бұндай идеялық концепт сол кезде совет әдебиетінде үстем болған социалистік реализм ағымы­ның рамкаларына қай жағынан да сай келмейтін.
– Дегенмен модерндік, пост­мо­дерндік әдеби ағымға жататын көркем әдебиет туындылары қазақ әдебиетінде еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін қарқынды даму жолына түскен сияқты ғой.
– Әрине солай. Өйткені моде­р­нистік туындылар цензурадан құтылған демократиялық қоғамда ғана дами алады. Осы тұрғыдан келгенде модернизм мен демо­кратия бір-біріне тең ұғымдар.
– Тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ прозасындағы модерндік ағымның аясында жазылған қандай озық шығармаларды атай аласыз?

– Қазақ әдебиеті – дүниедегі үлкен әдебиеттердің бірі, сон­дықтан, бір сұхбаттың аясында ондай шығармалардың бәрін жіпке тізгендей тізіп шығу қиын шығар, оның үстіне оқырман ретінде менің көзіме түспеген ондай озық туындылар біраз болуы әбден мүмкін, бірақ сұрақ қойылып қойғаннан кейін менің назарыма іліккен солардың кейбіреулерін ғана айта кетейін. Меніңше, ондай туындылардың қатарына қазіргі замандық талантты қазақ прозашылары М.Мағауиннің «Жармақ» романы мен Т.Әбдіковтің Мемлекеттік сыйлық алған «Парасат майданы» повесін, Т.Нұрмағамбетовтің «Кене», «Ауған құстары», Н.Дәу­таевтың «Айғыр кісі», А.Кемел­баеваның «Қоңыр қаз», М.Ома­рованың «Жол үстінде» атты әңгімелерін, көрнекті драматург қарындасымыз Р.Мұқанованың «Мысықтар патшалығы», бола­шағынан үлкен үміт күтетін жас­та­рымыздың бірі Ардақ Нұрғазы­ның «Мен, мен ешкім емеспін» деген пьесаларын жатқызуға әбден болады деп ойлаймын. Бұл шығармаларда модернистік поэ­тика бар қырларымен өте айқын көрінеді. Ал, ұлттық әдебие­ті­міз­дің орта буынының айтулы өкіл­дері саналатын Ж.Қорғасбек, Ж.Шағатай, Н.Ораз, А.Алтай сын­ды прозашыларымыз­дың да кейбір туындыларында пост­модерн­дік, модерндік поэ­тика жо­ғарыда аттары аталған шығар­ма­лардағыдай айқын, менмұн­далап тұрмағанымен, неореа­лис­тік проза мен модерндік әдеби ағымдардың синтезі ретінде көрі­ніс беріп отырады.
Осы арада бір нәрсені ерекше ескеруіміз керек секілді, модер­низм, постмодернизм ағымдары қазіргі замандық әдебиеттің даусыз фавориті деу де дұрыс болмақ емес, мысалы, ХХІ ғасыр­да­ғы көркем прозаның ең үздік үлгілері саналатын неміс жазу­шысы Бернхард Шлинктің «Чтец» повесі мен этникалық тегі жағы­нан ауғандық, бірақ АҚШ аза­маты Халед Хұссейннің «Бегущий за ветром», «Тысяча Сияющих Солнц» атты романдары, дәстүрлі реализм стилінде жазылған. Бұдан әдебиеттегі реализм ағы­мының қай кезде де өміршең бо­лып қала беретінін байқауға болады.
– Өзіңіз білетін авторлардың ішінен қазіргі шетелдік постмо­дернизмнің көрнекті өкілдері ретінде кімдерді атар едіңіз?
– Нобель сыйлығының лау­реат­­тары, ұлыбританиялық дра­матургтер Сэмюэль Беккет пен Герольд Пинтерді, орыс проза­шылары Виктор Пелевин мен Татьяна Толстаяны, америка­лық жазушы, журналист, музыкант Дэн Браунды.
– Музыка демекші, модернизм ағымы өнердің көркем әдебиеттен басқа түрлеріне кәдімгідей әсер етті емес пе?
– Дұрыс айтасың, модернизм мен постмодернизм әлемдік музыка мәдениетінде блюз, рокн-ролл, джаз, кескіндеме өнерінде экспрессионизм, кубизм, ар­хитек­турада хайтек түрінде кө­рініс тапты. Соның нәтижесінде тарих сахнасына даңқтары жер жарған Пабло Пикассо секілді суретшілер, Майкл Джексон, Уи­тни Хьюстен, Алла Пугачева секілді әншілер, «Битлз», «АВ­ВА», «Ялла», «Машина времени», «Досмұқасан», «Песня­ры» секілді музыкалық топтар, Норман Фос­тер, Ричард Роджерс, Николас Гришмоу секілді сәулетшілер шықты. Бұл модернистік жаңар­ту­дан Қазақ елі де тыс қалған жоқ. Айталық, елордамыз Астана қаласы архитектуралық кескін-келбеті жағынан әлемдегі Дубай, Сингапур секілді постмо­дерндік қалалардың көшін бастап тұр десек, қателесе қоймайтын шы­ғар­мыз.
– Серік аға, әңгімеңізге рахмет. Меніңше, оқырмандар мен әде­биет­шілер бүгінгі сұхбаттан өзде­ріне пайдалы біраз ақпарат ала алды ғой деп ойлаймын.
– Саған да рахмет.

Сұхбаттасқан
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН