Мұхтар Әуезовтің 20 томын жатқа білем
Қуаныш ЖҰМАБЕК:
Елбасының жолға қойған «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасы еліміздің әр өңіріндегі талапты жастарды саралап шығып, олардың істеген игі істерін ел-жұртқа таныстыруға, сол арқылы еліміздегі жастар қауымын шабыттандыруға негіз болды. Елдің ертеңі, болашағы болған жастардың бүгінгі жарқын табыстары кісі қуантарлықтай. Осы игілікті жобада «Қазақстанның 100 жаңа есімі» қатарынан көрінген, ғылым саласында еңбектеніп жүрген азаматтардың бірі Қуаныш Жұмабекті сөзге тарттық.
– Қуаныш, туған топырағыңыз, өскен ортаңыз, жалпы, өмір жолыңыз жайлы қысқаша айта кетсеңіз…
– Мен 1988 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы, Таскескен ауылында дүниеге келгем. Балалығым Барқытбел бауырында өтті. Ата-анам фольклорға өте жақын жандар. Олар ұйықтар алдында ертегі, жыр-дастандарды айтып, бізді халық ауыз әдебиетімен сусындатып өсірді. Бала кезден Абай, Шәкәрім, Мұқағали, Оралхан оқуларына қатысып, көптеген шығармаларды жаттадым. Мектепті бітіретін жылдары Мұхтар Әуезов атындағы Семей университетінің ұйымдастыруымен «Әуезов және әлемдік мәдениет» атты облыстық сайыста М.Әуезовтің 20 томын жатқа айтқаным үшін ф.ғ.д., профессор Арап Еспенбетов бастаған Бауыржан Ердембеков, Жандос Әубәкір, Қаныш Бибеков, Раушан Мұқажанова сынды әдебиетшілер, ғалымдар 100 үміткер ішінен маған бас жүлдемен бірге оқу грантын берді. ҰБТ тапсырып екінші оқу грантына да ие болдым. Сөйтіп СМПИ-да жоғары білім алып, өз-өзімді қалыптастырдым. 21 жасымда арман қуып Алматыға келдім. Бұл шаһар шыңдалуыма, биік белестерді бағдыруыма мүмкіндік берді. Малайзияның Куала-Лумпур қаласындағы UCTİ университетінде ағылшын тілін оқыдым. Түркиядағы Нийде Өмер Халисдемир университетінің докторантымын.
– Өзіңді ғалым, полиглот, аудармашы, «Білім беру саласының үздігі», «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасының жеңімпазы ретінде білеміз. Осындай жетістікке жетуіңнің сыры неде? Еңбектерің туралы да айта кетсең!
– Рақмет! Атақты канадалық жазушы Чарльз Темплтон бір сөзінде: «Жетістікке жету бір нәрсемен ғана тығыз байланысты, ол – ауыр еңбек», – деген екен. Адам баласы қажырлы еңбек пен тегеурінді талаптың нәтижесінде кез келген дүниені іске асыра алатынына сенімдімін. Өзім де сол еңбектің арқасында былтыр «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасына еніп, Елбасымен кездестім. Биыл «Білім беру саласының үздігі» атандым. Әзірге алты кітаптың авторымын. Атап айтар болсақ, 2015 жылы Анкара қаласында «Bizim Büro» баспасынан «Let’s Learn to Speak English» атты оқу-әдістемелік құралым жарыққа шықты. 2017 жылы ақын, «Серпер» жастар сыйлығының иегері, «Мәдениет саласының үздігі», докторант, «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасының жеңімпазы, өзімнің туған ағам Ержан Жұмабектің 2012 жылы Мәдениет және Ақпарат министрлігінің қолдауымен жарық көрген «Шексіздік шұғыласы» жыр жинағын «Sonsuzluk Şûlesi» деген атаумен түрік тіліне тәржімаладым. Кітап Түркия елінің қолдауымен Ыстамбұл қаласындағы «Ezgi Matbaacılık» баспасында басылып, түрік оқырмандарының ыстық ықыласына бөленді. Жақында «Тапқыр бала» атты қазақ және ағылшын тілдеріндегі ертегілер жинағы мен «Қазақша-Ағылшынша» сөздік оқырмандарға ұсынылды. Одан бөлек, түрік драматургі Нежіп Фазыл Кысакүректің «Рейс Мырза» атты кітабы қазақ тіліне, Құл-Керім Елеместің «Шырағым-ай» хикаялар жинағы ағылшын тіліне аударылды. Алдағы уақытта қалың оқырманға жол тартатын болады.
– «Let’s Learn to Speak English» атты оқу-әдістемелік құралыңыз қазіргі таңда ағылшын тілін үйренемін деушілер үшін таптырмас құрал болып отыр. Кітаптың ерекшелігі мен маңыздылығы қандай?
– Кітаптың негізгі ерекшелігі – ағылшын тілі грамматикасының өзге тілдің көмегінсіз өз ана тілімізде түсіндірілуі. Оқулық үш бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде тіл меңгеруге қажетті тақырыптар мен грамматикалық ережелер сұрыпталып, ретімен берілген. Тілдің фонетикалық заңдылықтары, барлық сөз таптарының мағыналық топтары мен лексика-грамматикалық категориялары, функционалдық сипаты ағылшын және қазақ тілінде беріліп, кестелер арқылы түсіндірілген. Біз әлемге ұлттық ерекшеліктерімізді ертегілерден бастап көрсетуіміз керек. Сондықтан екінші бөлімде халық ауыз әдебиетінің бай қазынасы саналатын қазақ ертегілері ағылшын тіліне аударылған. Аударма барысында ертегілердің көркемдік ерекшеліктері, ұлттық сипаты мен негізгі идеялық мазмұны басты назарға алынып, түпнұсқаның ұғымдық-логикалық тұстарына да айрықша мән берілген. Үшінші бөлімде америкалық ағылшын тілінің қолданыстағы жиілігі тұрғысынан маңызды сөздер мен сөз тіркестері тақырыптарға бөлініп, тиісінше аударылып берілген. Жалпы, ағылшын тілін үйренем деушілерге де, advanced деңгейіндегілерге де қажет оқу құралы. Адамзат қоғамы дамуының басты көрсеткіші ғылым екенін ескерсек, сол ғылымды игеру және оны ұлт мүддесіне жарату – негізгі мақсатым.
– Аударма саласында сүбелі еңбек етіп жүрсің. Шығармаларды аудару барысында басты назарға нені аласың?
– Аударма – ұлт пен ұлтты, мәдениет пен мәдениетті жақындататын алтын көпір. Аударма тілді жетік меңгерумен қатар, терең білім мен асқан жауапкершілікті талап етеді. Шығармаларды аудару барысында түпнұсқаның көркемдік жағын, сөздердің бейнелік әсерін неғұрлым толық әрі дұрыс жеткізуге тырысамын. Алайда әр ұлттың өзіне тән болмыс-бітімі болғандықтан, аударма кезінде тілдік категориялардың (сөздердің) контексте әр алуан қызмет атқаруы қиындық туғызады. Көркем әдебиетте жиі кездесетін реалия сөздердің де ұлттық нақышын сақтай отырып, мазмұнын барынша ашуға күш жұмсаймын. Барған жерімде айтып жүретін бір мәселе, біздің Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Спандияр Көбеев, Мұхтар Әуезов, Мұқағали Мақатаев т.б. ақын-жазушыларымыздың бәрі аудармамен айналысқан. Сондықтан, әрбір ақын, әрбір жазушы өзге бір немесе бірнеше ұлттың тілін толық меңгеріп, көркем аудармаға келуі керек.
– Шетел әдебиетімен, соның ішінде ағылшын, түрік әдебиетімен етене таныссың. Жаһандық әдебиеттегі жаңа ізденістер постмодернизмнің төңірегінде өршіп тұрғаны белгілі. Аталмыш ағымның қазақ әдебиетіндегі орны қандай?
– Қазір шетел әдебиеті дегенде символизм, аквеизм, кубизм, имажизм, футуризм, модернизм, постмодернизм сынды түрлі әдеби ағымдар ойға оралады. Бұл әдебиет әлемінің үнемі жаңарып, түрленіп, дамып, жаңа тенденциялармен толығып отыруының дәлелі болса керек. Ағылшын, түрік шығармаларын оқығанда постмодернистік көзқарастың басымдылығын байқаймын. Бүгінде бұл әдеби құбылыс – әлем әдебиетінің басты ағымына айналып отырғаны даусыз. Постмодернизмнің нақты анықтамасы болмаса да, оны әркім өз деңгейінде түсінеді. Кейде постмодернизм сан алуан «измдердің» бір түрі тәрізді. Жасанды дүние ретінде көрінуі де мүмкін. Алайда қоғамдағы өзгерістерді байырғы реалистік баяндаумен, стандарт суреттермен бейнелеу тоқтап қалған көш іспеттес. Жаһандық әдеби-мәдени үдерістегі постмодернизм ағымы қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында да кеңінен талдана бастады. Қазақ әдебиеттанушыларының арасында бұл бағытты жақтаушылар да, теріске шығарушылар да кездеседі. Дегенмен қазақ әдебиетінде, әсіресе поэзиясында бұл концепцияны жоққа шығара алмаймыз. Себебі, өлеңнің қатып қалған қалыбынан шығып, жаңаша формада, жаңаша мазмұнда қалам тербеп жүрген ақындарымыз баршылық. Мәселен, өлең құрылымы мен поэтикалық жүйесі ерекше таланттардың бірі деп ағам – Ержан Жұмабекті айтар едім. Оның кейбір өлеңдерінен постмодерндік ағымның нышанын көруге болады. Ержанның «Хат» атты өлеңінің мына жолдары сырлы сезімді таптаурын баяндаудан ада, өзгеше өрнектелген:
Қатесін кеш, мендей ымырт кісінің,
Бақ самғауы – бір-ақ сәттік ұшырым.
Күңгірт үміт хатын жаздым өзіңе,
Қиялымнан сорғалатып құс үнін.
Мұнда мотивировка мығымдылығы байқалады. Санаға сілкініс жасайды. Әр сөз терең ұғынуды қажет етеді.
Әтіріңнен арман иісі аңқи ма?
Жақындасам, жүрек – демің
шарпиды-ау!
Сен жымисаң – көңілім қобыз
тартады.
Сен мұңайсаң: тән – садақа,
жан – пида! –
деп жалғасатын жолдар әртүрлі тропалар жүйесін тұтастырып тұрғандай. Нәзік сезімді көркем тілмен, ұтқыр тіркес арқылы әдемі жеткізген. Ақынның поэтикалық палитрасында ақ-сұр түс басымдау. Сайып келгенде, нағыз өркениет әдебиет пен өнерден туады. Өркениетіміздің өсуі үшін әдебиетіміздің деңгейі асқақ болуы керек.
– Алға қойған жоспарларыңа тоқталсаң…
– Алда атқарылатын шаруа шаш етектен. Бір орында тоқтап қалғанды ұната қоймаймын. Үнемі ізденіс үстінде жүремін. Алдағы уақытта қазақ ақын-жазушыларының шоқтығы биік шығармаларын шет тілдеріне тәржімалап, қазақ әдебиетінің деңгейін көрсеткім келеді. Соның ішінде, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясын ұлттық бояуын бұзбай ағылшын тіліне аудару жоспарымда бар.
– Әңгімеңе рақмет! Шығармашылық табыс тілейміз!
Сұхбаттасқан
Дүйсенәлі Әлімақын