Жұмабек Тәшенов «Қазақ әдебиетіне» қалай араша түсті?
Ақпарат тарату мен ақпарат алу мейілінше дамыған бүгінгі заманда дәстүрлі баспасөздің бәсі төмендей бастағанымен оқырман қауымын рухани кемелдендіретін жалғыз әдеби апталық «Қазақ әдебиетіне» деген сұраныс еш кемімесе керек. Әйтсе де, газет-журналдардың болашағына қатысты абыржулы хәл «Қазақ әдебиетінің» басында да бар. Осы орайда ұлы қазақ Жұмабек Тәшеновтың ерен ерлігі еске түседі. Жұмабек Тәшенов – Қазақ халқы қарыздар тұлғалардың бірі. Мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі төралқасының Төрағасы (1955-1960), Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы (1960-1961), экономист-ғалым. Қазақтың саяси элитасының ішінде сол кезде Мәскеудің қазақ жерін бөлшектеу туралы шешіміне іштей наразы болғандар, шешім қабылданар сәтте қалыс қалғандар, сыпайылап қарсылық білдіргендер де кездесті. Бірақ, атамекенді саудаға салуға республикадағы жоғары басшылар арасында жалғыз Тәшенов қана ашық және табанды түрде қарсы шықты. Жұмабек Тәшеновтың арқасында Қазақстанның құрамында сақталып қалған жер көлемі 600 мың шаршы шақырымды немесе қазіргі Қазақстан Республикасы аумағының бестен бір бөлігін құрады.
Тәшеновтың ерен еңбегінің бірі – Алматыдағы қазіргі Абай даңғылына ұлы ақынның есімін бергізгені. Ол кезде Қазақстанның астанасы болса да, Алматыда Жамбыл мен Амангелдінің атынан өзге қазақтың аты қойылған көше жоқ еді. «Біз кімнен кембіз? Қатардан қалмауымыз керек. Қараңдаршы, сонау Тбилисидің ұзына бойын алып жатқан бір-ақ мақтаулы көшесі бар. Ол – Руставели даңғылы. Мұндай даңғыл Ташкентте де бой көтеріп жатыр. Ол – Әлішер Науаи даңғылы. Түптеп келгенде, Әлішер – Ташкент тұрмақ, жалпы Өзбекстанда болмаған адам. Ол бар өмірін Ауғанстанның Герат қаласында өткізген. Мәскеудің ең басты көшесі Максим Горькийдің атымен аталады. Біздің қалада жаңа, үлкен көше ашылғалы жатыр. Қазақтың Абай деген ұлы ақыны бар, осы көшеге сол кісінің атын берейік», – депті Жұмекең. Ызғарлы қаһарынан жасқанған болар, бұған дейін жоғары жаққа ешкім мұндай ұсыныс айтып көрмеген екен. Ақырында Жұмекеңнің ұсынысы қабылданып, қаланың қақ ортасындағы үлкен даңғылға Абайдың есімі беріледі. Бұған қоса, қазіргі Республика сарайының алдында тұрған ақынның ескерткішінің орнатылуына да Жұмекең себепші болды. Бүгінде Жұмекең өзі лентасын қиып ашқызған Абай ескерткіші қаланың қақ төрінде айбынды болып тұр. «Медеу» мұзайдынының құрылысы да Тәшеновтың араласуымен қозғалған.
Жұмабек Тәшенов қазақ өнері мен мәдениетінің үлкен жанашыры және ұйымдастырушысы болды. Кейін өзі Совминге төраға болған соң, 1960 жылы қазіргі Қонаев пен Қабанбай батыр көшелерінің қиылысындағы 121 пәтерлік жаңа технологиямен салынған үлкен үйді түгелімен өнер мен әдебиет қайраткерлеріне бергізді. Бүгінге дейін жұрт бұл «Қазақ ауылы» немесе «Тәшеновтың үйі» деп атайды.
«Қазақ тілі мемлекеттік деңгейде қолданылсын» деп сол кезде мәселе көтерген де Тәшенов еді. «Неге Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдері қазақша сөйлемейді?» – деген мәселеге де Жұмекең алғаш болып ат басын бұрған.
Жұмабек Шаяхметовтен кейінгі дәуірде өскен қазақ жігіттерінің бәрі түгел дерлік Тәшеновтың өзіне болмаса да, оның дуалы аузына, сол дуалы ауыздан шыққан айбарлы сөздердің алдында борышты. Тәшенов суырылып шығып: «Қазақстандағы игерілген тың жер, одан өндірілген астық көлемі әлемге әйгілі. Бұл күрделі өзгерістерді жүзеге асыруда қазақ халқы, партия ұйымы тәрбиелеген кадрлар өздерінің қабілетін көрсетті. Миллиондаған адамдар келіп, жүздеген совхоздар пайда болды. Оларға орысша атаулар берілді. Оған қазақтардың қарсылығы болмады. Үлкен істе талай саңлақтар өсті. Аудан, облыстарда орталық аппаратта, министрліктерде екінші хатшыға лайық қазақ азаматтары аз емес. Мынау отырған ОК-нің ауыл шаруашылығы жөніндегі хатшысы Фазыл Кәріпжанов кімнен кем? Ол екінші хатшылыққа жарамай ма? Сондықтан осындай дайын тұрған кадрларды көзге ілмеу мені таңғалдырады. Мен мұны қазақ кадрларын білгісі келмегендіктен, не оларға сенімсіздік таныту деп түсінемін. Бірінші, екінші хатшылық қызметке қазақ кадрларын жолатпау белгілі бір дәстүрге айнала бастады», – дейді. Осы сөзді естігеннен кейін Брежневтің жүрегі қысылып, дәрі ішіп, мазасы кетеді.
Жұмекеңнің өткір сөздерінен кейін жылға жетпей Ф.Кәріпжанов екінші хатшы болады. Араға тағы екі жыл салып, Д.Қонаевтың қолы бірінші хатшылыққа жетеді. Осындай қолайлы жағдай облыстар мен аудандарға да тарайды.
Ал 1958 жылы Қазақстан ОК бюросында «Қазақ әдебиеті» газетіндегі ұлтшылдық көзқарас ағымының өрістеуі туралы мәселе қаралады. Сонда Жұмекең «Қазақ әдебиеті – бүкіл жазушылардың газеті» деп дәлелдеп сөйлейді. Осы мәселе туралы баяндама жасау газет редакторы Сырбай Мәуленовке жүктеледі. ОК бюросы ол кезде қатал, Сырбай мінберге көтерілерде жүрексініп, сылбыр басып бара жатса керек. Соны байқаған Жұмекең: «Тайсақтамай, батыл сөйле, жасқанбай, айтатыныңды анық айт», – депті, оны жігерлендіріп. Жұмекеңнің бұл сөзінен ОК екінші хатшысы Н.И.Журин секем алып қалады. Мәжілісте «Социалистік Қазақстан» газетінің сол кездегі редакторы Қасым Шәріпов: «Қазақ әдебиеті» газетін жабу керек. Ал «Социалистік Қазақстанды» «Казахстанская правда» газетіне қосып, көшірме газет ретінде шығару керек. Сол газет редакторының орынбасары болсам, өзімді бақытты санар едім», – деп, жағымпаздана сөйлепті. Жұрт тына қалады. Сол кезде Жұмекең: «Социалистік Қазақстанды» ашқан да сен емес, жабатын да сен емес», – деп, әлгінің бетін қайтарып тастайды. Отырғандардың арасынан Жүсіп Алтайбаев суырылып шығып: «Шәріпов, бұдан да сенің өлгенің жақсы еді», – депті. Сол жолы Жұмабек Тәшеновтың батылдығы мен табандылығының арқасында Орталық Комитеттің бірінші хатшысы Яковлев дұрыс шешім қабылдауға мәжбүр болады. Сөйтіп, «Қазақ әдебиеті» газеті бір қатерден аман қалады. Осыдан кейін Жұмекеңнің аты қазақтардың арасына кең тарайды. «Тәшенов нағыз қазақ екен, қазаққа жаны ашып, «Қазақ әдебиетін» өліп бара жатқан жерінен алып қалды» деп айтып жүрді.
Содан бері қанша уақыт өтсе де, ұлт руханиятының қазығына айналған «Қазақ әдебиеті» заманамен бірге жасап, оқырмандармен бірге өсіп келеді. Бұл орайда, ол, сөзсіз, Жұмабек Тәшеновке қарыздар.
Міне, кезекті баспасөз науқаны да келіп қалды. Оқырман қауым әр бетін парақтағанша, ел тынысымен танысқанша асығатын басылымдардың қатарында Жұмабек Тәшеновтың «Қазақ әдебиеті» де бар. Олай болса, сүйікті басылымыңызға жазылуға асығыңыз, ардақты ағайын!
«Қазақ әдебиетін» қолдау – Тәшеновтей асыл азаматтың рухына деген құрметіңіз!
Ер есімі кейінгілердің игі істері арқылы жаңғыра бермек!