Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Біз үшін ма­ңыз­­дысы – ин­тел­лек­ті деңгейінің сан­­дық көрсеткіші емес, сапалық нә­тижесі. Сон­дық­тан әңгі­мемізді «ин­тел­­лект» деген тү­сі­­нік­тің маңында өр­­бі­тейік. Интеллект – адамның ал­дына қойған мә­селені тану, түсіну және шеше білу қабілеті, сондай-ақ, бұған адам­ның жаңа жағдайларға жылдам бейімделуге қабілет­тілі­гін де қосу қажет. Осыған орай біз еліміз­дегі бүгінгі «орташа статистикалық» адам­ның алдына қойылған мәселені қан­шалықты танып, түсінетінін қарастырайық. Бүгінгі посткеңестік қоғам­ның «орташа ста­тисти­калық» адамы мәселені тануға және түсінуге ұмтылмайды, өйткені, ол кеңестік кезеңдегі биліктің патерналистік сипатына қалыптасып қалған. Демек, «орташа статис­тикалық» адам үшін мәселені қоятын да, танитын да, түсінетін де, шешетін де – үкі­мет. Сондықтан «орташа статис­ти­калық» адам өзінің де, қоғамның барлық сәт­сіз­діктері үшін билікті айыптауға дайын тұра­ды, демек, саяси жағынан алғанда бұл топтың ішінде белсен­ділер көбірек. Мәдени деңгейі жа­ғы­нан алып қарасаңыз, «орташа статис­ти­ка­лық» адамның көпшілігі бұқа­ра­лық мә­де­ниетті тұтынады. Бүгінгі күні Қа­зақ­­станда «көбік» сериалдардың тым көп көр­сетілуі және олардың фанаттарының күн санап кө­бейе беруі сескенерлік жағдай. Әри­не, «ор­таша статистикалық адам» деп атал­ған ка­тего­рия­дағы индивидтердің бар­лығы бірдей емес, олардың ішінде де интел­лектісі жо­ғары, орташа, төмен топтар бар.
«Орташа статистикалық» адамның ше­шім қабылдауға ұмтылмауының тағы да бір се­бе­бі – кеңестік кезеңдегі бір өлшеммен (стан­дартты) ойлау әдетінен арылмауы. Ал қоғамның жоғары деңгейде дамуы өз бе­тінше, айрықша, дербес ойлау қабілеті да­мы­ған адамдардың қаншалықты көп болуы­на байланысты.
Ғаділбек ӘКІМ:
– Менің ойымша, орташа статистикалық аза­маттың интеллектуалдық деңгейін, аза­мат­тың біліміне, жасаған жұмысына, жұ­мыстарының нәтижесіне қарап баға беруге болатын секілді. Барлық азаматтар білімді, жақсы жұмыс жасап жүр деп айтуға болмайды, олай болуы да мүмкін емес, дегенмен де, осы орташа статистикалық аза­мат­­тар­дың мемлекетке жасап жүрген еңбегі көп.

Жарас СЕЙІТНҰР:
– 1912 жылы неміс ғалымы Вильгельм Штерн «Зияткерлік коэффициенті» деген тү­­сі­нікті енгізді. Ағылшынша IQ дейді. Адам­дар­дың тез қабылдағыштығы, ақылдылы­ғы­на берілетін баға. Содан бері психология ғы­лы­мы арнайы дискілер арқылы адамның интел­лек­тісін танып тұруға бейімделіп ке­леді. Бірақ мұның төңірегінде дау-дамай, пікірта­лас толастар емес. Өйткені, интеллект деген ұғымды еуропалықтар мен азия­лықтар екі түрлі түсінеді. Алғашқылар үшін ол – индивид­тің ақыл-ой қабілеттілігі бо­лып саналса, азиялықтар, мәселен, қытайлар үшін интеллект ұғымына ынта, еліктеу, қо­ғам алдын­дағы жауапкершілік түсініктері жатады. Демек, бағалау зерттеушінің интеллектуалды қасие­тін тануына да байланысты. Жеке адамнан көрі, үлкен топтарды, ұлт пен нәсілдің интеллектуалды деңгейін өл­шеу үлкен дау тудырады. Мұндай зерт­теу­лердің саяси салдары, ұлттық және дәстүрлі кемсітушілікке әкеліп соғатын қаупі бар еке­ні түсінікті еді.
Адамның интеллектуалды деңгейіне бір­неше факторлар әсер ететіні белгілі. Ге­не­ти­калық бағытты ұстаушылар оның тұқым­қуалаушылыққа тәуелді екенін айтады. Әлеуметтік факторды басым деп санайтындар, баланың интеллектісіне отбасының өмір стандарты, жылдық табысы мен тұрып жатқан үйінің бағасы мен ауданы, үйдегі балалардың саны және араласқан, қор­шаған ортасы әсер етеді деп есептейді. Сон­дықтан әлеуметтік жағдайды жақсарту ар­қылы жоғары көрсеткіштерге жетуге бо­лады деп санайды.
Бүгінгі таңда әлемде құрамында 50 ұлт өкілдерінен тұратын, мүшелер саны 120 мың­ға жеткен, жоғары зияткерлік коэф­фи­циенті бар адамдардан құралған халық­ара­лық ұйым бар. Оның ішінде қазақтар бар ма, білмеймін. Бұл ұйымға мүше адамдардың ең үлкен екі тобының бірі – АҚШ-қа (56 мың­нан астамы), екіншісі – Ұлыбританияға (26 мыңға жуық) тиесілі. 1946 жылы Анг­лия­да негізі қаланған бұл ұйымның мақсаты ақыл­ды адамдар қоғамын құру. Оған мүше болу­дың бір-ақ шарты бар – IQ жоғары болу керек. Көрші Қытай IQ-дің жоғары және тө­мен адамдардың генетикалық айырм­а­шы­лығын зерттеуді қолға алды. Бұл жо­ба­ның мақсаты IQ деңгейін арттырудың ге­не­тикалық негізін табу.
– Интеллектуалды немесе шығарма­шы­лық өмірдің орталығы, әлемдегі ақыл­ман­дарды өзіне көптеп тарта білген ел осы деп нақты бір мемлекетті айта аламыз ба? Басқаша сөзбен айтсақ, дүние­жү­зi бойынша «сөзi жүрiп» тұрған интел­лек­­туал­дар қай мемлекетте көбiрек шо­ғыр­ланған?
Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Интеллектуалдар барлық халықтарда, бар­лық мемлекеттерде бар. Олардың көп шо­ғырланған жері деп бір мемлекетті атау­ға болмайды. Мәселенің мәні адамның сол жоғары деңгейдегі танымдық қабілетін, өз бетінше ойлау және шешім қабылдау қабілетін әрі қарай дамытуға мүмкіншілік қай жерде көбірек беріледі деген сұрақта тұр. Қай жерде, қай елде адамның конс­титу­циялық құқықтары құрметтеледі, дұрыс, әділетті бәсеке бар, әлемдік деңгейде да­мы­­ған экономика бар, дұрыс, дені сау индивидуализм мен жеке жауапкершілік бар, сол елде интеллектуалдардың көбеюіне бар­лық жағдай бар деуге болады. Сондай-ақ, табиғат берген интеллектіні дұрыс пай­да­лану үшін оны үнемі дамытып отыру қа­жет.
Интеллектуалдарды тоғышарлық пен то­пастық, жемқорлық пен жершілдік-ру­шыл­дық құртады.
Ғаділбек ӘКІМ:
– Ондай ел­дер­дің қатарында АҚШ, Гер­ма­ния, Ұлыбритания, Франция, Батыс Еуропа, Жапония, Қытай, Сингапур, Малайзия ел­дерін атап өтуге болар…
Жарас СЕЙІТНҰР:
– Жалпы, ХХ ға­сырдың 70 жылдарынан кейін жер шары тұрғындары­ның интел­лек­туал­дық коэффициенті өсе бастағаны бай­­қалған. Соңғы жыл­дары Швеция мен Дания тұр­ғын­дарының интеллектуалды деңгейі 10 пункте дейін өскен, Израиль мен Бель­гия­ның тұрғындары 20 пунтке дейін өс­кен.
– Маман ретiнде бүгiнгi қоғамға қан­дай баға берер едiңiз? Қоғамның қай ер­ек­­шелігін тереңірек зерттеу қажет, қа­зақс­тандық әлеуметтiк-саяси ғылымдар ау­ма­­ғында дәл қазiр қандай мәселе қоз­ғалуы тиiс деп ойлайсыз?
Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Бүгінгі қоғамдық ғылымдарға үңіле қарасаңыз, көптеген еңбектерде талдау, ой қорыту жетіспей жатқанын байқайсыз. Қазақ қоғамына саясаттанушылық, әлеу­мет­танушылық, мәдениеттанушылық және фило­софиялық тұрғыдан талдау жасайтын еңбектер өте аз, бұл ғылымдардың өзі тео­рия­лық талдауға сұранып тұрса да, бүгінгі таң­да олар тек қолданбалы сипатқа ие бол­ған. Тарих ғылымы да сондай сипатта да­мып келеді. Сондай-ақ, қоғамдық ғылым­дар­­дың дамуындағы жалғастылық қағидасы да бұзылған сияқты. Атап айтқанда, кеңестік кезеңдегі дамуға талдау жасау тек қана Ресей ғалымдарының үлесіне берілген. Ал біздің ғалымдардың кейбіреулері ресейлік еңбектердегі идеяларды қайталайды, екіншілері кеңестік кезеңдегі идеялар мен пікірлердің барлығын жоққа шығарғанды мақсат тұтады. Ғылымда жалғастылық бол­маса, ол ғылым болудан қалады.
Мен барлық қоғамдық ғылымдардың зерттеу мәселелерін анықтай алмаймын. Сондықтан жалпы алғанда зерттелуге тиісті нақты мәселе ретінде еліміздегі жеке саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдардың тарихын, қоғамның әлеуметтік құрылымының дамуындағы өзгерістерді, жеке адам психологиясын атар едім. Педагогика ғылымы балаларға бұрынғыдай теңгермешілік тұр­ғыдан қарауды қойып, олардың әрбір категориясына қатысты тәрбие мен білім әдіс­терін зерттесе болар еді. Қазақстан тари­­хымен айналысатын тарихшылар орта ғасырлардағы түркі мемлекеттері, түркі өркениеті, этногенез мәселелерін көбірек зерттеп, толымды еңбектер берсе, жақсы-ақ болар еді. Осыдан бірнеше жыл бұрын фронтир теориясына байланысты мақаланы жазу барысында Қазақстандағы ортағасыр­лық мемлекеттер тарихына қатысты материалдар іздегенде, толымды еңбектердің кеңестік кезеңде шыққанын байқадым. Сол кеңестік кезеңдегі мықты ғалымдардың қатарынан Болат ағамыз (Көмеков) ғана бүгінгі күні де зерттеулерін жалғастырып жа­тыр. Ал тәуелсіздік кезеңіндегі орта ға­сырды зерттеушілердің көпшілігі деректер­дің түпнұсқалық тілін білмейтін сияқты.
Ғаділбек ӘКІМ:
– Біздің қо­ғам – біркелкі емес, әр алуан, проблемалары көп қоғам. Бүгінгі қо­ғам­дағы жағ­дай­ға тоқталар бол­сақ, олар – дін, діни экстремизм фундаментализм, қыл­мыс­тың артуы, жемқорлық се­кілді өте ауыр мә­селелерге жіті назар аударылуы қажет деп ойлаймын. Әрине, көп жұмыстар жасалып жатыр, нәтижелері де жаман емес, де­генмен осы саладағы жұмыстарды одан әрі жалғастыру, одан көлемді нәтиже шы­ғаруға бағыт алу керек. Ол үшін қоғам үлкен күш ретінде бір болуы тиіс.
Жарас СЕЙІТНҰР:
– Қазір ал­ғаш­­қы орынға әлеу­­меттік жағ­­дай шығып кетті. Адам капиталын тәр­бие­­леуге үлес қо­сып жүрген мұ­ға­лім­дер мен дәрі­герлерді алып қарайықшы, олар­дың табысы күрт төмен түсіп кетті. Енді олар қандай көңіл-күймен балаларды оқытып, адамдарды емдемек? Кәсібиліктің құны төмен түсіп кетті. Жалпы, бүгінгі бұқаралық көңіл күйді жақсы деп айта алмас едім. Осы­ған көңіл аудару керек. Қазір патриоттық туралы айта алмай қалдық. Мынандай жағ­дайда халыққа Отаныңды сүй деу де біртүрлі сияқты. Себебі, «Ораза, намаз – тоқтықта» деген сөз бар ғой.
– Өз ұлтынан өзге ұлтты көбірек жақ­сы көру мен өз ұлтын топқа, жүзге, жікке бө­ліп, «жекелей сүюдің» айырмашылығы не­де? Дәл осы күні осы екі мінездің қай­сы­сы бізде көбірек байқалады? Мұндай аурудың алдын алу үшін не істеу керек?
Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Өз ұлтын жікке бөлу ұлтқа зиян жасау екені айтпаса да түсінікті. Өткен замандарда ата-бабамыз жүзге, руға бөлінгенде, қазақты жіктейік деп емес, көшпенділік эко­но­микасына сәйкес жер иемдену мә­селесін шешудің құралы ретінде пайдаланды. Сон­дай-ақ, жеті атаға дейін қыз алыспау салты арқылы жаугершілік заманда аз ғана халық­тың гендік негіздерінің бұзылмауына жағдай жасады.
Алайда, өз басым рушылдық, жүзшілдік қазір әрбір адамның мәдениетіне, интел­лектуалдық деңгейінің қандай екендігіне қа­тысты анық­талады-ау деп ойлаймын. Бү­гінгі күні жалпы қоғамдық деңгейде бізге айрықша зиянын тигізіп отырған рушылдық емес, кланшыл­дық, сыбайластық жемқор­лық сияқты.
Ғаділбек ӘКІМ:
– Біздің елде қа­зақ ұлты – мем­ле­кет құ­раушы ұлт, мемлекет те қазақ­тың атымен аталады, сондықтан бұл жағында бір үлкен проблема бар деп айт алмаймын. Бө­ліну, жікшілдік, жер­­шілдік – қай за­­­манда да болған, тек бізде ғана емес, ол менің ойымша қазақтың барлығына тән емес, кейбіреу­лер бар шығар осыны жаман жағынан қол­дануға даяр тұратындай. Бірақ ол сондай көп емес қой. Өзге ұлттарға құр­мет болуы керек, олар да осы елдің азаматтары, толық құ­қылы. Заң алдында барлығы тең. Дегенмен, кейде кейде өзгенің алдында өзіміз именетін бір мінездер бай­қа­лады.
Жалпы, ұлт, дін және нәсіл, діни наным мә­селелері нәзік салалар, бұл жерде ұқып­ты болған дұрыс. Мемлекетіміз бір, тіліміз бір, мақсатымыз бір, қай ұлт болсын, мейлің қазақ, орыс, татар, ұйғыр, неміс және т.б. қа­зақ елінің азаматтары болса, осы ел үшін бі­рігіп жұмылып жұмыс жасау керек деп ойлаймын
Жарас СЕЙІТНҰР:
– Ұлттық тұтастық оңай нәрсе емес. Жа­­қында бір тойда болдым. Айтуға да ың­ғай­сыз, сол тойда руының атын атап, той­дың сол атаның жағрапиялық жағдайында өтіп жатқанын айтты. Осыған қатты таңыр­қа­дым әрі күйіндім. Ондай жағдайларды көріп, біліп тұрып, бізде рушылдық жоқ деп айта алмай­сың. Бізде ұлттық тұтастықты не­гіздейтін идео­логия керек. Кейде халық­аралық мәсе­ле­лермен көп айналысып кетеміз де, ішкі мәселелеріміз шетін қалып қояды. Әйтпе­ген­де бізде руханият, діни, әлеу­меттік тұрғы­дан мәселе өте көп.
– Заманауи көркем шығармаларда қа­зақ әлемі қалай суреттеліп жүр? Оған сіз­дің көңіліңіз тола ма?
Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Мен әдебиет немесе өнер сыншысы емеспін, сондықтан қарапайым тарихшы ретіндегі ойымды айтайын. Қазіргі қазақ әдебиеті мен өнерінің бір жағымды ерек­шелі­гі бар, онда тәуелсіздік мәселесі, ұлт тарихы жақсы бейнесін тапқан. Мұның өзі заңды да, өйткені, кеңестік кезеңде айта ал­­маған, көрсете алмаған ойлардың көзі ашыл­ғанда, жақсы туындылар жасауға мүм­кіндік туды емес пе.
Кеңестік кезеңнің соңғы жылдарында, «жариялылық», «қайта құру» деп ұрандап жүрген кезімізде әдебиет пен өнерде өмір­дің көлеңкелі жағын көрсетуге ұмытылу­шы­лық кең орын алды. Біздің де әжептәуір та­лантты жастарымыз «Соңғы аялдама» сияқ­ты фильмдер түсіріп, атағы шығып жат­ты. Әлемдік мәдениетте жоғары баға­ла­натын өнер туындылары философиялық ойымен, тақырыбының іргелілігімен, әрбір кейіпкерді типтік бейнеге айналдыруымен ерекшелене­тін шығар деп ойлаймын. Та­лант­ты шығарма­ның кейіпкерін халық жиын­тық бейне ре­тінде қабылдайды, өз­дерінің іс-әрекетін солармен салыстырады. Кейбір кейіпкерлер халық рухының жиын­тық бейнесіне айналады. Ақылды да қайсар қазақ әйелі туралы айтылса, есіме Зере, Ұл­жан, Ұлпандар тү­се­ді. Жаны нәзік, сұлу жас қыз көрсем, «Гау­хар­тастағы» Салтанатты көргендей боламын, ал «Көкейкестіден» білімді де ақылды заманауи қазақ қызын көрдім (көркем шы­ғар­маларда әйелдердің бейнесіне айрықша мән беремін). Талантты шғармалар­дың қуа­ты да осында, олар жақ­сылықты да, жаман­дық­ты да әсірелемей, экзотика мен сенсация іздемей, табиғи түрде бейнелейді. Әрине, көркем шығарма­ның өзіндік заңдары бар, әсірелеу оған қажет болар, бірақ әсірелеудің де шегі бар шығар, сол әсірелеу­дің өзі философиялық ойға негізделсе, қазақтың Кафкасын қуана қар­сы алар едік қой. Мұны сын деп емес, ті­лек деп ұғыңыз.
Ғаділбек ӘКІМ:
– Қазіргі көркем әдебиетті көп оқимын деп айта алмаймын. Көбінесе артық мадақ­таулар да болып жатады, кейде қатты бір жа­мандау да бар. Қай мәселеде де баланс болғаны дұрыс қой.
Жарас СЕЙІТНҰР:
– Осы күні бізде урбандалу, қазақтың қа­лаға келуінің бейнесін көркем шығарма­лар­­дан іздеймін. Қазақтың қалаға бейім­делуі, қаладағы жұмыссыздық, қаладағы тір­шілік, қаладағы жаңа өмір, пәтерден пә­тер­ге көшкен қазақтың қаладағы бейнесін шығармалардан көргім, оқығым, байқағым келеді. Ал біздің жазушылар ауыл жақты көп айтады. Өтіп кеткен күнді көп суреттей­ді.
– Ұлтқа қауіп қайдан төніп тұр? Осы күн­гі жұрттың бойындағы жақсылық­тар­дан бұрын жамандыққа, жарқындықтан бұрын көлеңкелі тұстарға алдымен көңіл аудар­ғымыз келетіні неліктен?
Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Жақсылық пен жамандық қатар жү­реді, тек қана кейбір қоғамдарда жақсылық басым, ал кейбіреуінде жамандық басым болуы мүмкін. Егер біздің қоғамда жаман­дық басым болып жатса, оның өзіндік се­беп­тері де бар болар. Халықтың кейбір топ­тары қоғамдағы 90 жылдарда басталған күрт өзгерістерге дер кезінде бейімделе алмай қалды, оның себебі нарықтық эконо­мика жағдайында өмір сүру дегеннің не екенін кеңес адамының мүлде түсінбеуінен шығар деп ойлаймын. Бұрын ештеңе ойламай партия мен үкіметке толықтай бағынып, «жарқын болашаққа бағыт алып бара жат­қан» халық енді өз күнін өзі көруге дайын емес болып шықты. Бұл халықтың әлеу­мет­тік жағдайын нашарлатты. Сонымен қатар, кейбір адамдар кеңестік кезеңнің ойсыз бағынуынан құтылған соң, саналы түрде заңға бағыну дегенді де түсіне алмады. Осы­ның барлығы жаман, келеңсіз әре­кет­терді көбейтіп жіберді. Адам бойындағы ізгі қасиеттер азайды деп ойламаймын, ізгі адам­дар бар, тек олар «мен мұндамын» деп айқайлап тұрмайды, олардың ізгілігінің өзі сонда ғой. Бұқаралық ақпарат құралдары сол ізгілікті көбірек көрсетсе болар еді. Бү­гін­гі күні ұлттық қасиетімізді сақтаудың жо­лы заман ағымына ілесе алатын ұлттық құн­дылық­тарды сақтау, оларды жалпы адам­заттық құн­дылықтармен ұштастыру бо­лар.
Ғаділбек ӘКІМ:
– Ұлтқа қауіп төніп тұр деп айту артықтау сияқты. Жаман ақпарат адамда жақсы жат­талады, ол ғылыми дәлелденген. Кемшін тұстар бар, моральдық төмендеу бар, алайда, оның үлесі көп деп айта алмас едім.
Жарас СЕЙІТНҰР:
– Өзіңіз білесіз, арам шөпке ешқандай кү­тім керек емес. Сол сияқты адам бойын­дағы сүреңсіз қылықтардың бой көрсетуі де оп-оңай.
Адам өзі болмысында солай, көпшілігі по­зитивті ойлаудан бұрын, негативті ой­лауға бейім.
Оның үстіне бүгінгі БАҚ-қа кино, жаңа­лық­тарға көз жүгіртіңізші – жақсылық­тар­ды көп айта ма, жамандықты көп айта ма?
Екінші мәселе, қазір гуманист болу «сән­­ді» емес. Жанашырлық – әлсіздік болып саналады…
– Ұлттық генофондымыз өзгеріске ұшы­рады дегенді жиі ауызға алып жүрміз. Бұл сөз шындыққа қаншалықты жанасым­ды? Ұлт басына төнген ол қауіптің бары рас болса, оның алдын қалай аламыз?
Жарас СЕЙІТНҰР:
– Жаһандық өзгерісті бақылай алмай отыр­мыз. Оны табиғи объективті құбылыс деп ойлап жүрміз. Инновация мен дәстүр екеуі­нің диалектикалық бірлікте екенін ұмы­тып кете береміз.
Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Батыстағы посткеңестік елдерде ұлт ге­но­фондының өзгерісін арақ ішудің, есірткі пайдаланудың зардаптарымен байланыстырады. Оларда генофондтың өзгерісі кем-кетік, ақыл-есі дұрыс емес балалардың көбеюінен көрінеді. Ал бізде ұлттың генофонды өзгеріске ұшырады дегенде ұлт ру­хының өзгерісі айтылып отыр деп ойлаймын. Қазіргі кезде орын алып отырған ке­лең­сіз көріністер, соның ішінде тамырсыз­дық, рухани жұтаңдық, сырттан келген бұ­қаралық мәдениеттің ең бір сапасыз туындыларына ден қою, соған ессіз табыну­шы­лық – соның барлығы ұлттық рухты әл­сі­ретеді. Оған қазіргі парақорлық пен жем­­қорлықты, көреалмаушылық пен дандайсуды, дү­ние­қорлық пен тоғышарлықты, тағы сол сияқ­тыларды қоссаңыз, осының бәрі адамның адамшылықтан кетуіне, рухани азғындауына әкелетіні даусыз. Сондай қауіп бар екенін ескерсек, ұлттық генофонд­тың жаман өзге­рісін байқаймыз. Әрине, ұлттық рух та заманына қарай өзгереді, дамиды, бірақ ұлт рухының өзегі сақталып қалуы қажет. Ұлт­тық рухтың өзегі ретінде әртүрлі бейнелерді немесе түсініктерді алуға болады, біреулер ұлттық дәстүрлер деуі мүмкін, біреулер әде­биет пен өнерді айтар. Алайда, ұлттық рух­тың өзегі тіл шығар деймін, өйткені, қа­зақ тілін сақтамасақ, қазақ әде­биеті де, өнері де, дәстүрі де жойылып кетеді. Ал па­ра­қор­лық, жікшілдік, жемқорлық сияқты жаман әдеттерден арылу үшін заң­ның мыз­ғымас­ты­ғын, заң алдында барлық азамат­тардың бір­дей жауап­тылығын шын мәнінде іске асыру керек. Тиісті жазасын алмаған жем­қор немесе парақор ешуақытта жаман әде­тінен арылмайды. Егер кландық, жүздік, ру­лық мүдделер заңнан жоғары тұрса, Абы­лай бабамыздың түсінде көргенін­дей, қа­зақ бақа-шаян,құрт-құмырсқа, жы­лан-ке­сірт­­­ке болып, жыбырлап, жорғалап, бі­­­рін-бірі шағып, рухани азғындыққа ұшы­рай­ды.