Үміт үйі
16.10.2018
2214
0

Сәкен СЫБАНБАЙ

(әңгіме)

І

Шаһарымыздың ең батыс жақ шетіндегі үш қабатты үлкен ғимарат анадайдан көзіме шалынғаннан-ақ, ел білмес құпия қылмысымның кездей­соқ куәгері кезігіп қалғандай, жүрегім зу етіп табанымның астына бір-ақ түседі. Мазам кетіп, маңына жолағым келмейтіні сонша, сол үйдің алдымен жүруге тиіс болсам да, әйтеуір ретін тауып, айналып өтіп кетемін. Жаңа құйылған қорғасынша сұрғылтым жылтырап, күн сәулесімен қақпақыл ойнайтын биік қаңылтыр қоршау үлкен үйдің ауласын мүлдем көрсет­пейді. Орталықтан келе жатқанда алдымен назарға ілігетіні – айрықша алқызыл шатыры мен дуалды бойлай қаз-қатар тізілген сұңғақ та сұлу ақ теректер. Төңірегіне кейінгі жылдары жыпырлай қонған қиқы-жиқы тапал тамдар – құдды өрісте отқа бас қойған шопан торысын қоршай жайылған қойлар тәрізді.
Рас, мен алыстан айналып қаша­тын­­дай бұл үй ауласында азуы алты қа­рыс арыстан ұстамайды. Бірақ сон­да да кіруге, кірген былай тұрсын, сол туралы ойлаудың өзіне жүрегім дау­ала­майтын болған. Өйткені… кезінде осы үйдің ішінде әбден тітіркеніп, тілгіленген. Жүрегімді айтам.

ІІ

Әуелі сұйық шашы бурыл тартқан көзәйнекті қария сөйледі:
– Шүкір, жағдайымыз жаман емес. Ішкеніміз алдымызда, ішпегені­міз артымызда, бірлігіміз бен тірлігіміз жарасқан қауымбыз. Дәрігерлер ден­сау­лығымызды тексеріп тұрады, бас­шы­лар мереке сайын дастархан жа­йып, сый-сияпатын жасайды. Бізге бұдан артық көңілдің керегі не…
Сөзді жаулығын бастыра тартқан, шүңірек көз ақсары кемпір жалғады:
– Ешқайдан сезінбеген жан ты­ныш­­тығын осы жерден таптым. Ме­нің жұртпен шаруам жоқ, маған да ешкімнің зияны тимейді. Тып-тыныш қана оңаша тірлік. Бізге осындай жағдай жасап қойған өкіметке рахмет!
– Аптадағы әр күніміздің өз тәр­тібі бар, уақытты қалай өткізем деген уайым жоқ, зерікпейміз, – деді қазақы тақия киген қатпа қара шал алдындағы шахмат тақтасын сұқ саусағымен нұс­қап. – Шахмат ойнаймыз, қарта сала­мыз, домино ұрамыз! Өзара мәслихат­тасып, сейіл құрамыз. Мен секілді жүрек қалауымен келген жандар мұн­да баршылық. Өмірімізге разы­мыз…
– Құрысын, өшірші мына пәлеңді! Немесе басқасына ауыстыр! – деп Дас­тан орнынан тұрып кетті. – Шыл­ғи өтірік бәрі!
Қолымдағы пульттің қызыл түй­ме­­сін басып, телевизорды өшірдім.
– Дүниедегі ең бір ғажайып жұмақ мекенде тұрып жатқандай сайрайды ғой кеп! Сол жерді аңсап-зарығып өз еріктерімен барғандай тіпті.
– Жақсы жағынан көрсету керек бол­ған шығар. Қазір өзара келісіп, ос­ы­н­­дай хабарлар жасай береді ғой, – деп едім, Дастаным тіпті өршіп кетті:
– Неге өйтеді? Неге өтірік хабар жасайды? Неге байғұс кемпір-шалды жалған сөйлетеді? О сорлылар қайбір жетіскеннен жүр дейсің ол жерде! Басқа білмесе де, сен жақсы білесің ғой, айтшы, Әлжан! Қос бірдей ұлы бар әлгі көзәйнекті кісінің өз үйінде де «ішкені алдында, ішпегені артында» болмас па еді? Сәби иісі сіңген құй­тақандай көйлекке көзі түскен сайын әже әлдиінсіз өсіп жатқан немересін есіне алып жылайтын жаңағы әйелде «жан тыныштығы» бар дегенге сенесің бе? Шахмат фигуралары салынған ағаш қораппен қақ басына салып қап, миын аузына түсіре жаздаған басқа емес, өз ұлы екенін ана шал қалай ғана ұмытты? Тым болмаса, кезекті шахмат ойынына кірісерде сол сорақы көрініс есіне түспей ме? Енді ештеңе болма­ған­дай, өз өміріне разы кейіпке ене қалыпты. «Жүрек қалауымен келдім» дейді ғой. «Артист» десе…
Дастан терезені ашып тастап, темекісін тұтатты. Ашынған ащы үнінен де, шылым ұстаған қолының толассыз дірілінен де ашулы екені аңғарылды.
– Ақсақалды есіңе түсірді-ау дей­мін әлгі кісілер?
Ол түтінді танауынан бұрқыратқан күйі жауап қатпастан жанарымен алыс қиырларды шарлай мелшиіп тұра берді.
– Ертең жұма ғой, Құран ба­ғыш­тап, жеті шелпек таратыңдар, – дедім.
Ол басын болар-болмас изеді.

ІІІ

Дастан – менің сонау студенттік жылдардан жұп жазбай бірге келе жатқан жақын досым. Шешесі ерте­рек­те көз жұмған. Ал әкесі… кейін айық­пас кеселге шалдығып, ұлын әб­ден сарыуайымға салды. Жасы жет­пістен аса бере ұмытшақтыққа ұшы­рады. Нені қайда қойғанын, киімін қайда шешкенін ғана емес, бірте-бірте не істегенін, қайда барғанын ұмытып қала беретінді шығарды. «Көшеде бірдемеге ұшырап жүрер» деп қорық­қан Дастан енді әкесін далаға аттап бастырмайтын болды. Әйелі Мәрия екеуі азанда ас-суын әзірлеп беріп, ақсақалды сыртынан құлыптап, жұ­мыс­тарына жөнейді. Ол жақта да жандары тынбай, жиі-жиі қоңырау шалып, тексеріп отырады.
Уақыт өте қарияның дерті асқы­нып, өз іс-әрекетіне мүлде есеп бере алмайтын халге жетті. Әуелде үйде тыныш отыра беретін кісі енді нағыз беймаза науқасқа айналды. Есі кіре­сілі-шығасылы күйге түскен ол тіпті адам танудан қала бастады. Ұлы мен келінін бірде шырамытса, бірде ажырата алмай: «Сендер кімсіңдер? Нағып жүрген адамсыңдар? Мені қамап ұстауға қандай хақыларың бар?» – деп ұрсатынды шығарды. Адам­ның ақылына сыймайтын әре­кетке барып, қиқар балаша қисынсыз қылық көрсетуге көшті.
Бір күні қаланың сол ауданына жолым түсті де, досымның үйіне кіре кетейін дедім. Есікті қаға беріп едім, ілгегі ілінбеген екен, ашылып кетті.
– Менің келетінімді сезгенсіңдер-ау, сірә, ашық-шашық отырсыңдар ғой, – деп дабырлаған күйі кіре беріп едім, сол жақтағы залдың есігінен зу етіп бір жалаңаш адам шықты да, асүйге қарай қашты. Тырдай жалаңаш! Анадан жаңа туғандай! Шошып кеттім. Бұ не пәле?
– Әке, киіңіз деймін мынаны, ұят болады! – деп қолына шалдың киімін ұстап соңынан Дастан желіп барады.
Босағадан аттай бере аяғымды көтерген күйі сілейдім де қалдым. Досым мені көрді ме, көрмеді ме, біл­меймін. Көргенде қайтпек? Кіргенде мен не демекпін? Сасқанымнан тез кері бұрылдым да, тайып тұрдым.
Бара-бара шатағы көбейген шал Дастан мен Мәрия үйде жоқ кезде, есебін тауып, сыртқа сытылып шығу­ды да жиілетіпті. Кейде көршілері, кейде өздері далада сенделіп жүрген жерінен тауып, жетектеп ертіп келіпті.
Бірде ол кісіні көшеден мен де көрдім. Үстінде жұқа жейде мен жең­сіз жемпір, бұтында мыж-мыж шал­бар, аяғына жеңіл сүйретпе іле салған, әлдекімдермен ілінісе жаздап, тәжі­келесіп тұр екен. Жақындай келе байқадым – шаштары ұйпа-тұйпа, бет-ауыздары домбығып ісіп кеткен, мұрындары құлпынайдай қызарған, көрінген қуысқа түней салатын кәдімгі маскүнемдер. Қария олардан әлдене сұраған ба, оған мыналар дұрыс жауап бермеген бе – әйтеуір түсініксіз ерегіс. Алба-жұлбасы шық­қан албастыдай біреуі мұның жаға­сынан ала түскенде жедел басып мен де жеттім.
– Жігіттер, қойыңдар! Сабыр-са­быр, – деп жүріп, әрең ажыратып, бы­лай ала жөнелдім.
– Е-е-ендігәрі кө-көзіме… көрін­бе! – Әлгі дүлей сұқ саусағын шошайта доқ көрсетіп қала берді.
Сөйтсем, адасыңқырап кеткен ақсақал олардан жол сұраған. Жөн сілтеген соң, арақкештер жомарттық танытып, алдарындағы «дастархан­нан» дәм ауыз тиюін өтінген. Жады өшіп, санасы тұманданып қалған адамда қайбір ақыл бар, жандарына тізе бүгіп отыра кеткен. Әжептәуір кідірген секілді, шалдың аузынан ішімдік иісі бұрқырап тұр. Шөлмектің түбі көрінгеннен кейін олар тосыннан қосылған қонақтан «сыбаға» дәмете­тіні түсінікті. Ал бұл кісінің қалта­сында ештеңе жоқ. Кикілжің осыдан туған.
– Апыр-ай, сенің кездесе кеткенің сондай жақсы болар ма! Қайтеміз бұ шалды енді? – деп кешқұрым Дастан хабарласты. – Келші, ойласайық!
Бардым. Мұндайда не ақыл айтар­сың? «Құдай басқа салмасын» дейтін-ақ жағдай. Кеңесе келе ерлі-зайып­тының бірі жұмыстан біржола шығып, қарт науқасқа қарауы керек шығар деген түйін жасадық. Бірақ кім? Әри­не, Дастан емес. Тасы өрге домалап тұрған білдей фирманың табысы мол заңгері қараптан-қарап қызметтен кетсін бе? Одан да қарапайым дәрі­хана қызметкері Мәрияның жұмыстан босай салғаны мақұл.
Мұны естіген Мәрия бұлқан-тал­қан ашулансын кеп!
– Сенен жалақым аз шығар, бірақ жап-жақсы жұмысымнан тектен-тек­ке айрылар жайым жоқ! – деп кесіп айтты ол. – Шықсаң өзің шық!
– Мен қалай шығамын? Сонда сен асырамақсың ба бізді? Сөзді қой! Әйел емессің бе, үлкен кісінің бабын таба аласың…
– Осыған дейін бабын тапқаным да жетер! Қашанғы шыдаймын? Ме­нің орнымда басқа әйел болса, бая­ғыда-ақ безіп кетер еді бұл үйден! Бұ­дан былай жынды әкеңді байлап қойсаң да өзің бақ! Шаршадым!
– Әй, қатын, аузыңа ие бол! Менің әкем саған бөтен бе еді? «Жынды» деп…
– Жындыны «жынды» демегенде не деймін? «Ауыш» дейін онда!
Дастанның орнынан көтеріле бергенін білем, көзді ашып-жұмғанша Мәрия жерде ұзынынан түсіп сұлап жатты. Тұра ұмтылып, досымды құ­шақтай алдым.
– Жібер! Атаңа нәлет, хайуан! На­ғыз жынды сенсің, білдің бе! Қоя бер! Аузынан қанын ағызайын тура!
Мұндай қарулы болар ма? Бар кү­шімді салып жүріп, Дастанды сырт­қа итеріп әрең шығардым. «Құдайым-ай, әкесі ғана емес, өзі де жынданған ба?» деп ойбайлап, әйелі қалды.
Екі күннен соң маған Мәрия қоңы­рау шалып, «Оңаша айтар әң­гімем бар, кездесейік», – деді. Екеуіміз түскі үзіліс кезінде кафеде бірге тамақ­тандық.
– Досыңның мінезін білесің ғой, – деді ол сәл көгілжім тартқан көзінің астын қол орамалымен әлсін-әлсін сүрткіштеп. – Сенен де ұялмайды ол…
«Оқасы жоқ…» деп, тағы бірде­ме­лерді айтып, міңгірлеп жатырмын.
– Бірнеше мекен-жайға хабарлас­тым, ғаламтор арқылы да іздестірдім, – деп, ақырында Мәрия сөздің тоқе­теріне көшті. – Ең дұрысы – әлгі сенің көршіңнің пансионаты тәрізді. Жұрт­тың бәрі соны мақтайды. «Қарттарға жақсы қарайды» дейді, психикалық ауытқуға ұшыраған науқастарға ар­налған ем-домы да дұрыс көрінеді. Тү-у, мұның бәрін неменеге айтып отырмын, өзің де жақсы білесің ғой. Нариманмен сөйлессеңші.
– Дастанға айттың ба?
– Жоқ. Сен әуелі көршіңе жақ­сы­лап түсіндір. Күйеуіммен өзім келісем.
– Ол бәрібір көнбейді ғой.
– О жағын маған қалдыр.
Ауруы асқынған ақсақалдың халі ерлі-зайыптының арасын кәдімгідей ушықтыра бастаған тәрізді. Құрысын, өгіздің де өлмегені жақсы, арбаның да аман қалғаны керек. Не болса да, Нариманмен сөйлесейін деп шештім.

* * *

Нариман – менің Құдай қосқан көршім. Кейіннен бой көтерген биік жаңа үйлердің біріне көшіп келгені­мізде, олардың жайғасқанына бес-алты ай болып қалған екен: дереу балаларын жұмылдырып жіберіп, жүгімізді көтерісіп, біздің пәтер алуы­мыз­ды көптен күтіп жүрген туысы­мыздай бел шешіп кірісіп-ақ кеткен. «Қара терге түсіп, қансорпасы шық­қан байғұстар әбден орналасып бол­ғанша бір шәугім шай қойып ішуге де шамалары келмес» десе керек, әйелі әдемілеп ыстық сорпа істеп қойыпты. Сол алғашқы таныстық, әуелгі біліс­тік­тен-ақ әңгімеміз үйлесіп, сыйлас­тығымыз жарасып жүре берді. Содан бергі өткен он жылда екі үй аяқ-та­бағы мидай араласып, ағайыннан артық жақын болып кетті.
Былтыр көршім Қарттар үйіне директор болып тағайындалды. «Кемпір-шалға бастық болғаның құтты болсын!» деп әзілдегеніммен, қызметінің қыр-сырын сұрап, қина­ған емеспін. Оның өзі де жұмысында не болып, не қойып жатқанын айта бермейді. Қолымыз қалт еткенде екеуі­міз көбінесе тастаяқ қуамыз, сая­бақта серуендейміз, ортақ тақыры­бымыз – көркем әдебиет пен кино төңірегінде сыр шертісіп, ой талас­ты­рамыз. Әңгімелескен сайын оның қандай өресі биік, білімді азамат еке­ніне көзім жете түсіп, оқу-тоқуым­ның әлі де кемдігін сезініп, қоңыл­тақсып қаламын.
Бірде біздің үйде әлдебір мерекені атап өтіп, ұзақ отырдық. Әйелдер ас үйде ыдыс жуып, балалар теледидарға телміріп, екеуіміз оңаша қалған сәтте:
– Сен бізге жұмысқа келсең қайтеді? – деді Нариман.
– Қандай жұмыс?
– Қосымша жұмыс, – деді ол алдындағы минерал судан бір сіміріп алып. – Негізгі шаруаңа кедергі бола қоймас. Қалаған уақытыңда келесің, қалаған уақытыңда кетесің. Артық ақша қалтаңды тесе ме?
– Қызықтыра бермей, турасын айтсаңшы – не жұмыс?
– Менен бұрынғы директор мына мекемені әбден былықтырыпты. Құжаттамасы дұрыс емес, қатынас қағаздарында реттілік жоқ, кейбірі тіптен тіркелмеген, жүйе дегеннен жұрдай… ХХІ ғасыр, компьютер дәуірі бұл жерге әлі келмепті… Ол аз болса, «екі жақты бухгалтерия» арқылы мекеме қаржысын аямай жеген. Қалай ғана сотталмай, аман кеткеніне таңым бар. Сірә, жоғарыдағы тіреуі мықты болса керек. Енді жаңа бухгалтер алып, бәрін тап-тұйнақтай ғып реттеп жатырмын. Ал әлгі іс қағаздарын, келі­сім-шарттарды жүйелеуге құқық­тық сауатымыз жетер емес. Сен заң­гер­сің ғой, көмектесші. «Заң жөніндегі кеңес­ші» деп бұйрық шығартайын. Қалаған уақытыңда, тіпті күндіз қолың тимесе, кешке келіп істесең де болады.
Шынында да, «артық ақша қал­там­ды тесе ме», келістім.
Кейде түстен кейін, кейде кешқұ­рым, әйтеуір негізгі жұмысымнан қолым босай сала шаһарымыздың батыс жақ шетіндегі үш қабатты үлкен ғимаратқа қарай тартамын. Жаңа ғана құйылған қорғасынша сұрғылтым жылтырап, күн сәулесімен қақпақыл ойнайтын биік қаңылтыр қоршаудың ішіне енемін де, бірінші қабаттағы Нариманның кабинетіне барамын. Ол үнемі жұмыс орнынан табылады, ал егер әлдебір шаруамен бір жаққа шыға қалса, кілтін вахтаға қалдырып кетеді. Көп ұзамай өзіме жеке кабинет бұйыр­ды. Таудай боп үйілген шаң-шаң қағаздардың ортасында көзім қызарып, кейде түнге дейін отырып қаламын.
Бірер ай шамасында басты мінде­тім­ді атқарып та біттім: құжаттар заң­­на­­мадағы кейінгі өзгерістерге сәй­кес тү­гелдей қайта жөнделді, келі­сім-шарт­тардың дені жаңадан жа­сал­ды, жұ­­мыс толық дерлік компью­тер­лік жү­йе­ге көшті. Сәл де болсын қо­лым бо­­сап, айналама қарауға уақыт та­­был­ды.
Ресми түрде «Қарттар мен мүге­дек­терге арналған интернат-үй» әлеуметтік мекемесі» деп аталғаны­мен, жұрттың аузы «Қарттар үйі» дегенге әбден үйренісіп кеткен. Мұн­дай үйлер алғашында етжақын ешкімі жоқ, жалғызілік шал-шауқан, кемпір-сампырға, қараусыз мүгедектерге ар­на­лып салынған ғой, бірақ қазір туы­­сы түгілі, туған баласы барлар да тұ­рып жатыр. 120 адам әр бөлмеге
ек­еуден-үшеуден орналасқан. Әр бөл­меге бір-бір телевизор, бір-бір тоңа­зыт­қыш қойылған. Бірінші қа­бат­тағы асханадан төрт мезгіл тамақ беріледі, бірнеше медициналық ка­би­нет және бар. Күтушілер зыр жүгіріп қыз­мет етіп жүр.
– Қызметкерлердің біразын ауыс­тыруға тура келді, – деді Нариман жұмыстан бірге қайтқан бір күні.
– «Ондай талабыңды анау қарамай кеткен балаңа айт!», «Бұл жер саған курорт емес, иегің қышымасын!», «Ет асып күтіп отырса, бар өз үйіңе! Ал ке­те алмайсың ба – атауыңды күң­кілдемей іш!» деп, әкесіндей адамға әкіреңдеп, дікең-дікең еткен көк­долылар тәрбиеге көнуші ме еді. Өз­де­рінен көрсін. «Кәрі кісілер бала сияқ­ты ғой, сәл нәрсеге өкпелей сала­ды, басынан сипағандай бипаздап ежіктемесең, кей мәселені түсінбей, бұрқылдауы мүмкін, артынша қайта жадырап, айналып-толғанып отыруы да ғажап емес. Мейлінше жылы сөй­лес, құрметпен қара, қамқорлық таныт» деп, қалғандарының құлағына құюмен жүрмін. Ескерсе, қанеки…

* * *

Бір күні кабинетімде жұмыс істеп отыр едім, даладан біреулердің да­быр­ласқан дауысы естілді. Аса мән бер­мей, алдымдағы қағазға үңіле бергем, сәлден соң гуілдеген үн үдей түсті. Ор­­нымнан тұрып, есікті аштым да, дә­лізде жүрген күтуші қыздардың бірінен:
– Бұ не шу? – деп сұрап едім, ол:
– Ата-апалардың балалары келіп жатыр ғой, – деді де, «түсінбейтіндей қиын мәселе ме сонша?» дегендей маған таңдана бір қарап, өтіп кетті.
Мен осы қызметіме кіріскелі байғұс кемпір-шалдарды іздеп, мұн­шама адамның келгенін көрмеппін. Ан­да-санда біреу-міреу бас сұғып, осын­дағы ата-анасына немесе туы­сына жолығып жататын, бірақ бірлі-жарым адам болғасын олардың кел­ген-кеткені де білінбейтін. Ал мы­налар, әдейі келісіп алғандай, бір күнде іркес-тіркес тобымен топырлай кіргенде, былайғы кезде әр басқан қадамыңның үні естілер мүлгіген ме­кендегі ұйыған тыныштық дар-дар айырылды. Қарап тұрсам, сыртта сейілдеп жүргендер меймандарымен далада-ақ шүйіркелесіп жатыр, тө­сек­ке таңылғандар мен әлі бөлмесінен шықпағандарды іздеген нөпір жұрт еденді дүсірлетіп, үш қабатты үйді ба­сына көтеріп барады. Қарттарын сағынып-ақ қалған екен, ендеше неге мұнда әкеп тастаған? Неге үйлеріне алып кетпейді? Әрқайсысы әр жақта аң­сап-зарығып жүргенше, бірге тұр­май ма бәрі?..
– Шай ішесің бе, Әлжан? – Жалт қарасам, Нариман екен. – Жүр. Бүгін түскі ас ішпеп едім, ішегім шұрылдап барады, маған серік бол.
Күн әлдеқашан бесіннен бері ау­нап кеткен, асханада адам сирек екен.
– Ойпырмай, келушілер легі толастар емес. Бүгін бір ерекше күн бе еді? – дедім ыстық шайдан бір ұрттап.
– Бүгін кемпір-шал түгел зейне­тақы алды ғой, – деп досым алдындағы асты қарпып жей бастады. – Соған келген де бәрі.
Шашалдым да қалдым. Әдетте адам түйір дәмге түйілуші еді, менің тамағымнан сұйық әрең өтті. Ыстық шай көмейімді күйдіре жаздағаннан ба, көзімнен жас та шығып кетті.
– Әр айдың басында осылай ұбап-шұбап келеді бәрі. – Нариман қаннен-қаперсіз, шайнаңдай отырып сөзін жалғады. – Осы үйдің алды түрлі ше­телдік маркалы машинаға толып кетеді. Ішінде бағасы адамның құны­нан артық небір сойқан көліктер де бар. Әке-шешесін сағына қоймас, бір­ақ олардың қалтасындағы аз-кем ақ­шадан айырылғысы келмейді оңба­ғандар. Қақтап сауып, санап алып кетеді.
– Соған жол беріп қойып, қалай қар­ап отырасыңдар?
– Біз не істей аламыз? Ата-ана мен бала арасына қалай түсеміз? Оның үстіне, олар ақшаны тартып алмайды ғой. Қариялар қалтасының түбін қағып, өз ықыластарымен-ақ береді. «Маған осындай дәрі керек еді» немесе «Аяқ киімім тозды, мына­лардың бергені маған сәл кеңдеу, бір дұрыс бәтеңке әкеліңдерші, қалға­нына немерелеріме анау-мынау алың­дар» деп, өз қолымен ұсынады. «Осы­лай жиі-жиі келіп тұрсаңдаршы, за­рықтырмай…» деп қиылады. Қай­дағы! Теңге қалтаға түскен соң, дәрі де, бәтеңке де жайына қалады, келесі зейнетақыға дейін өздері де қара көр­сетпейді.
Жүрегім шаншып кетті. Осы жұ­мыс­қа кіргелі бірінші рет сыр берді.
– Мұнда өз еркімен келген адам бар ма өзі? – деп сұрадым сол жақ кеу­демді сипалай отырып.
– Бар. – Нариман босаған тәрел­кені былай ысырды да, шай құйылған кесені қолына алды. – Анау терезенің түбінде мүлгіп отырған көзәйнекті қара шалды көрдің бе? Өз ықтиярымен келген кісі сол. Аты – Зақаш. Жиырма жа­сынан бастап көмір шахтасында жұмыс істеген. Екі күн істейді, бір күн демалады. Кен қазу – азаптың азабы ғой, жер астында бел жазбай тыпыр­лайды. Кешке үйіне сілесі қатып келе­ді де, құлайды. Таң ата тағы кетеді. Жалғыз күн демалысында «шаршау басуды» желеу етіп, әбден есін білмей, тұралағанша арақ ішеді. Ертесіне тағы жер астына түседі. Кейін үйленгеннен кейін де осы өмір салтын қоя алмапты. Маған ашығын айтты:
«Балаларымның қалай дүниеге келіп, қалай өскені де есімде жоқ, – деді. – Ерте кетем, кеш келем. Дема­лыс күнім достармен бірге арақ ішу­мен өтеді. Екі ұлымды ойнату, олармен сөйлесу, сабағын сұрау, қандай арман-мақсаттары бар екенін білу қаперіме де кірмеген ғой. Олар тірі жетім секіл­ді әкесіз өсті десе де болады. Өмірім осылай көзді ашып-жұмғанша зу ете қалыпты. Ақыры денсаулығым сыр беріп, оның үстіне көп ұзамай әйелім қайтыс болып, зейнетке шықтым. Енді үйге сыйсамшы. Ер жетіп қалған, үйлі-баранды балаларыммен не туралы сөйлесуді де білмеймін. Маған бөтен адамдар сияқты. Олармен арадағы болмашы нәзік байланысқа дәнекер байғұс әйелім екен. Ол кетке­сін тіпті айдалада қалғандай болдым. Көше кездім. Аулада домино соғып, қарта ойнап отыратын зеріккен шал­дардың қатарына қосылдым. Күні бойы солардың жанынан шықпай­мын. Маған сол орта қызық, сол тірлік үйреншікті. Үйге кіргім келмейді. Өйткені, бала-шағаммен тіл табыса алмаймын, ортақ әңгіме жоқ. Бір үйде тұрамыз, бірақ мен оларды мүлде білмеймін, танымаймын. Ақыры ауладағы шалдардан осы интернат-үй туралы естіп-білдім. Обалы не керек, балаларым шыр-пыры шығып, қарсы болды. «Қарттар үйіне барамын дегеніңіз не сұмдық, әке-ау! Ертең ел біздің бетімізге түкірмей ме? Не жет­пей жатыр сізге? Бүкіл жағ­дайыңыз­­ды жасаймыз, кетпеңіз!» деп екеуі екі жақтап жалынды, жалбарынды. Көнбедім. «Сендерге еш ренішім жоқ. Бірақ мені тоқтатам деп әуре бол­маң­дар. Мен кетем. Сол жақта ғана өзімді еркін, жақсы сезінермін. Сорлы әке­леріңді кешіріңдер», – дедім. Қайтсін байғұстар, жылап-жылап қалды ақыры…».
Сол екі ұл кішкентайларын алып, жиі-жиі келіп тұрады. Өзге жұрттың баласы келген сайын кемпір-шалдың қалтасын қақса, олар әкесіне ақша, дәрі-дәрмек, киім әкеліп береді. Шалың ішуді әлі қоймаған. Зейнетақы алған сайын сілтейді кеп! Әне, басы бұлғақтап, қалғып-мүлгіп отыр… – Нариман осыны айтты да, ас қайырған мезірет жасап, тұруға ыңғайланды.
Асханадан шыға бере артыма бұрылып қарап едім, сұйық шашы бурыл тартқан көзәйнекті қарияның маңдайы үстелге сарт ете түсті.

* * *

Үш қабатты үлкен үйдің ту сыр­тын­да, қаңылтыр қоршаудың ішінде жиырма сотық жер бар. Дуалды бой­лай сұңғақ бойлы сұлу теректер сап түзеп тұр, ал ғимаратқа таман бірнеше же­міс ағашы отырғызылыпты. Екі ара­лыққа қияр, қызанақ, сәбіз, пияз, баклажан егілген. Жақсы өнім берсе, ме­кеме көкөністі сырттан сатып ал­майды.
Ширақтау келген кейбір жасырақ тұрғындар күтуші қызметкер ретінде еңбек етеді: жүру-тұруы қиын қарттар­ға көмектеседі, арбаға таңылғандарды аулада сейілдетеді, бөлмесінен шыға алмайтындардың ас-суын апарып беріп, тамақтандырады, жаңағы кө­кө­ністерді күтіп-баптауға жәрдем­де­седі. Атқарған қызметіне сай азын-аулақ жалақы алады.
Өмір сүру үшін қажетті барлық жағ­дай жасалғанымен, тұрғындардың көздерінде бәрібір тұңғиық мұң тұнып тұрады. Еркіне салса, ешқайсысы мұн­да аттап та баспас па еді, кім біл­сін. Асханада қалайы қасықпен қа­лайы табақты даңғырлатып жүз қаралы қария тамақтанып жатқанда, қарап тұрып жүрегің қарс айрыла жаздайды. Ғұмырының ақырғы бөлі­гін осылай өткізуді қайсысы арман­дады дейсіз. Өз үйіңде, балаларың мен немерелеріңнің ортасында ішкен бір кесе шай мен бір үзім нанның дәмі мына жердегі ең үздік аспаздың асынан мың есе артық шығар-ау.
Дәмегүл апаның халі күн санап нашарлап барады. Ол бүгін таңғы асты да ішпепті, енді, міне, түскі тамаққа да келмеді. Жанындағы кемпір бөлме­ге апарып берген екен, түртпеген күйі қайтарып жіберіпті. Дәрігерлер ары қарап, бері қарап, «біз ештеңе істей алмаймыз» деп отыр. Кейуананың кеселі – кеудесін кеулеген сағыныш дерті.
Ол кісіні мұнда баласы… алдап әкеліпті.
– Келісім-шартпен бір жылға Ка­надаға жұмысқа кетіп барамын. Әйелім, кішкентай ұлым мен қызым да бірге кетпек. Апама «сіз де жүріңіз» десем, «қалаңның өзіне әрең бой үйреттім, Қандалаңа қайтіп шыдай­мын, шырағым, бармай-ақ қояйын» деп отыр. Ауылда ешкіміміз жоқ. Мен жалғыз баласымын. Әпкем былтыр қайтыс болды. Апама жақсы күтім керек. Қалалық жағдайда өздігінен ас пісіріп іше алуы қиындау. Өткенде біз жоқта газға шай қоямын деп, үйімізді өртеп жібере жаздады. Бір өзін қалай қалдырамын? Ақылдаса келе бір жыл осында тұра тұрсын деп шештік, – депті сәнмен киінген, салиқалы жігіт ағасы.
Киім киісі ауылдық қалыптан өз­гер­меген, жаулығын бастыра тартқан шүңірек көз ақсары әжей де күйбең­деп, күбірлей беріпті:
– Басқа амалымыз қалмады, қа­рағым. Әй, сендер ел-жұртқа білдір­меңдер-ей бірақ. Ауылдағы кемпірлер естіп, масқара болмайық. «Апам бізбен бірге, Қандалада» деп айтып жүріңдер таныстарыңа. Бір жыл деген не, тәйірі, өтер де шығар. Әйтеуір ха­бар-ошарсыз қалмаңдар. Ана жаман­дарды сағынатын болдым-ау әбден… Солармен тілдестіріп тұрыңдар ара-тұра. Құлындарым сол, қошақандарым сол…
Сөйтіп, бір жылдық келісім-шарт­қа қол қойысып, қош айтысып кет­кен жігіт сол күйі ізім-қайым жо­ғал­ған. Қоңырау да шалмаған, хат та жазбаған. Бір жыл емес, бақандай үш жыл өтіпті. Жан дегендегі жалғыз ұлы­ның көпе-көрнеу алдап кеткеніне сене алмай, әлі күнге жол тосып жүр­ген қарт ананың халі мүшкіл. Киім шкафына өзі елден жасырып сақтап жүрген, сәби иісі сіңген құйтақандай көйлекті кеудесіне басып, жылайды да жатады.
– Негізі, оңбағанның өтірік айтып тұрғанын о баста жүрегім сезіп еді, – дейді бұл жайтты маған әңгімелеп берген Нариман. – Шешесін күту­шілер бөлмеге жайғастыруға алып кет­кенде, мен баласына: «Жігітім, сендейлердің түр-түрін көрген адам­мын. Сондықтан егер мұнда мәңгі қал­дыруға әкелген болсаң, оны анаңа ашық айт, бейшараны бекерге үміт­тен­дірме!» – дедім. «Өзіңіз қалай-қа­лай сөйлейсіз? «Мәңгіге» дегеніңіз не? «Бір жылға кетіп барам» дедім ғой! Келер жылы келем де, алып кетем!» деп шамданғандай түр танытып, шаңқ еткен. Ақырында шаңын да ұстатпай кетті.
Әрең дегенде беті бері қараған Дә­мегүл апа бәрібір жиі-жиі ауырып, жа­тып қала берді. Кейде сәл тәуірлен­гендей болады, ондайда өңге әжей­лер­мен әжік-күжік әңгімелесіп, әредік сергек жүреді. Кейде темір қақпаға телміріп, ауладағы орындықта отыра­ды да қояды. Нариман іздеу сала інде­тіп жүріп, ақыры кейуананың ұлы Ка­наданың қарасын да көрмегенін, үш жылдан бері осы қалада тұрып жатқанын, тек пәтерін ғана ауыстыр­ғанын анықтады. Мұны естіген кезде Дәмегүл апа отырған орнында талып құлады. О, шерменде шеше жүрегі! Құламақ түгілі, құрдымға кетсең де қарамайтын әлгі бала емес балшыққа батқырың сенің осылай азап шегіп, аһылап-үһілеуіңе тати ма десеңші? Әлде іштен шыққан шұбар жылан бәрібір өзіне арбап-тартып, сағыны­шыңды талмап-сарқып біте ме екен? Қарттар үйіне кірген із көп болғаны­мен, шыққан із жоқ екенін қайран ана қайдан білсін…
Есін жиған соң да бірнеше күн бойы тілге келмеген кемпір сосын… күрт өзгерді. Әбден қатайып алды. «Ұлыңызбен сөйлестім, сізді қайтып қолына алатын сыңайы жоқ» деген Нариманның сөзіне де селт етпеді. «Шешеңді теледидарға түсіргелі жа­тыр, қандай тасбауыр ұл екеніңді енді бүкіл ел білетін болады. Масқараға ұшырамайын десең, әлі де ойлан, анаң­ды қолыңа ал!» деп алдаусыратса да, шыбын шаққан құрлы көрмепті әлгі шіріген жұмыртқа. Мұндай да қатыгез адамдар болады екен-ау…
Дәмегүлдің баласының тасжүрек­тігі тіпті Қарттар үйінің мұндайды көре-көре көзі үйреніп, көкірегі мұз боп біткен ең бей-жай тұрғындарын да күйзелтіп кетті. Өздері жетісіп жүр­м­есе де, енді әрқайсысы кейуана­ның қолтығына демеу, көңіліне медеу болар­лық жақсылық жасауға тырыс­ты. Бірі жан жадыратар жақсы сөзін арнаса, бірі өз қолымен тоқыған жы­лы шәлісін сыйлап, енді бірі ең дәмді та­ғам­дарын аузына тосты. Жеке уайым-зарларын бір сәт ұмытып, сор­лап қалған кемпірдің қасіретін бөлісуге ұмтылды.
Кезекті жұмыс күнін аяқтап, шы­ғып бара жатыр едім, аулада үнемі шах­мат ойнап отыратын, басына қа­зақы тақия киген қатпа қара шал таяғына сүйеніп, орнынан тұрды да, бері жүрді. Екеуіміз бетпе-бет келген соң, ол:
– Қарағым, сені заң жағын жақсы біледі дейді, солай ма? – деп сұрады.
– Солай шығар, заңгермін ғой, – дедім күлімсіреп.
– Е, жақсы екен. Онда айтшы: қар­тай­ған әке-шешесіне қарамай, тастап кететін безбүйрек балаларды жазалайтын заң бар ма біздің елде?
– Өкінішке қарай, ондай заң жоқ, ақсақал.
– Неге жоқ? Неге сондай заң шы­ғар­майсыңдар? Баласына дұрыстап қарамайтын адамды ата-ана құқынан айыратын заң бар ма? Бар. Туа салып, сәбиін далаға тастап кететін көкек-аналардың «көкесін танытатын» заң бар ма? Бар. Отбасынан ажыраған әкеден тірі жетім бала үшін алимент өндіретін заң бар ма? Бар. Ал неге ата-анаға деген аяушылықтан жұрдай айуандарды тәубесіне келтіретін тәр­тіп жоқ? Ең керек заңның бірі осы емес пе? Кәрі адамның жанын азапқа салып, тірідей тозақ отына шыжғыра­тын шіркіндерге еш дауа болмағаны ма?!
Мен ештеңе дей алмай, тұрып қалдым.
– Барған жеріңде осындай заң керек деп айта жүрші, шырағым, – деп қа­рия таяғын тықылдатып, ішке қарай беттеді.
Жүрегім тағы да шым етіп, сыздай жөнелді.

ІV

Мәрия әлгі өтінішін мен осы жер­де жұмыс істеп жүргенде айтқан еді. Уәдемде тұрып, Нариманмен сөйлес­тім. Ол қандай құжаттар әзірлеп, нендей қағаздар толтыру керектігін түсіндіріп берді. Ендігі мәселе – Дас­тан­ды көндіру. «О жағын маған қал­дыр» деген әйелінің уәжі онша сендір­ген жоқ: мен білетін досым оңай­лық­пен келісе қоймаса керек.
Күдігім расқа шықты. «Кеудемде жаным барда әкемді Қарттар үйінің босағасынан да аттатпаймын!» – деді Дастан. Оның пікірін өзгертпек бол­ған әйелінің әрекетінен түк те өнген жоқ. Әбден ыза буған Мәрия: «Онда бұл үйден мен кетемін! Ауру шалдың өзімді қай күні өлтіріп қоярын күтіп жүре алмаймын!» – деп шаптықты. «Кетсең, жолың әне! Атасына қарауды азап көретін, «әкеңді интернатқа тапсыр» дейтін қатынмен мен де бір күн тұрмаймын!» – деп Дастан ши­рық­ты. Екі жақты мәмілеге шақырған мені де жетістірген жоқ, «Мәрияның сөзіне еріп, оған көмектестің, досты­ғың­ның деңгейі сол болса, сен де кет!» – деп қуып шықты.
Оны жарты жылдай көрмедім. Қоңырау шалсам – көтермейді, үйіне барсам – өзі жоқ, Мәрия ғана. Сөйт­сем, екі бөлмелі пәтерді әйеліне тас­тап, әкесін алыпты да, кетіп қалыпты. Екеуі де айтқандарынан қайтпай, ақыры ажырасып тыныпты.
Дастанды мен кездейсоқ ұшырас­тыр­дым. Реніші басылса керек, қаба­ғын ашып амандасты, «шай ішейік» деп едім, қашқақтаған жоқ.                                                    – Пәтерде тұрып жатырмыз, – деді даяшыға тапсырыс беріп болған соң. – Әкем қазір төсекке таңылған, жүре алмайды. Күтуші жалдағам. Мың болғыр жан екен, қарияға жақсы қарайды: көңілін аулап, сөзге тартады, кір-қоңын жуады, ас-суын әзірлейді. Әуелде көшеде тамақ ішетін мен де кейінгі кезде соның пісірген тамағын аңсайтын болдым. Орнынан тұра алмайтын адамның халі мәлім ғой, әкем дәретімен астын былғайды. Күтушім оны да жиіркенбей тазалап, жаймасын күнде ауыстырып, жағдайын жасап отыр. Жұмыстан қысқарып қалған медбике екен. Шалдың денсаулығын да өзі тексеріп, қадағалайды. Үйді тап-тұйнақтай ғып таза ұстайды, сондай ұқыпты қыз. Басы бос. Аты – Райхан. Соған үйленсем бе деп жүрмін.
Аузым аңқиған күйі алдыма ас келгенін де аңғармай, ойланып отырып қалыппын…
…Дастан көп ұзамай Райханға үйленді. Арада тағы бірнеше ай өткенде, әкесі қайтыс болды…

V

Қарттар үйінде мен көп кідір­ге­нім жоқ, жылға жетер-жетпес уақыт қана істедім. Кейін Нариман да басқа қызметке ауысып кетті.
Сонда өткізген соңғы күндерім­нің бірінде естен кетпес ерекше оқи­ға болды. Осы интернат-үйде бес жылдан бері тұратын Омархан ақсақалды баласы үйіне біржола алып кетуге келді. Бұған дейін бұл мекенге кірген адамның ешқайсысы кері қайтып шықпаған екен, тарихи сәтті тамашалау үшін аулаға тұрғын­дардың бірі қалмай жиналды.
Міне, қызық: кеше ғана кететін болып, буыншақ-түйіншегін түген­деп, түн ортасына дейін тыным тап­паған, өз үй, өлең-төсегіне жет­кен­ше асығып біткен ақсақал бүгін нілдей бұзылып, айнып отыр.
– Бармаймын! – дейді.
– Неге? – Бәріміз де аң-таңбыз.
– Күндердің күні «Сенің-ақ ақы­лыңа тойып біттім!» деп тағы әкеп тастар мына ит. Тұтам ғұмырым қал­ғанда өйтіп әрі-бері сандалғанша, осы үйреніскен жерімде-ақ тұра бе­рейін. Бес жыл бір нанды бөліп же­ген мынау топ кәріден жаным ар­тық деймісің, өлсем, осында өлем де.
– Әке-ау, мұныңыз не? – Баласы шалдың алдына тізерлеп отыра кетті. – Жүріңіз үйге! Өткен өтті, оны енді есіңізге алмаңыз. Мен кү­нә­һармын, сіздің күңкілдеп күнде айтатын ақылыңыздан ығыр боп, шыдамай кеткенім рас. «Өзімнің де миым жетеді, маған ешкімнің кеңесі керек емес!» деп, кеудемді соқтым, көзімді шел басты. Жаңаша өмір сүр­мек болдым. Басымды тауға да, тасқа да ұрып жүріп, ақырында ұқ­қаным – менікі қате, сіздің ақы­лы­ңыз ақыл екен. Оны ұқтырған – не­ме­реңіз. «Мен қартайғанда, фир­­мам­ның қожайыны сен бола­сың» дегем оған бір күні. «Сонда сен не істейсің?» дейді балам. «Дема­лыс­қа шығамын, немерелерімді бағып-қағамын, кешке сен жұмыстан кел­генде, екеуіміз әңгімелесеміз» де­сем, «Иә, саған! Сен ол кезде Қарт­­тар үйінде тұрмайсың ба?» – дейді. Біреу төбемнен суық су құйып жібергендей болды. Мәңгіріп отыр­дым да қалдым. Әке, кеш болса да, қатемді түсініп, бармағымды шай­надым. Білем, бес жылдан бергі ыза-кегің әлі тарқаған жоқ. Бірақ мен қазір басқамын. Өзгердім. Мені кешір! Үйге жүр!
Оларға жақын тұрған қариялар түгел баланың сөзін қолдап кетті:
– Дұрыс, айналайын!
– Қатесін түсініп, оны жөндеген адам жаман болмайды!
– Бақыттысың, Омеке!
– Қой, шал, қырсықпа, «әкетем» деп келген баланың меселін қайтарма!
– Е-еһ, осылай «үйге жүр» дейтін баланың даусын еститін күн туар ма екен бізге де…
– Әй, Омархан, қалған өкпеңді үйіңе барып айтарсың, әйда, марш атсуда! О несі-ей!
– Әлі-ақ бәрін ұмытасың. «Уақыт емші» демей ме…
– Оттапты! – Омекеңнің даусы кенет қатты шықты. Бұл сөзді кімге айтқанын бастапқыда ешкім ұққан жоқ. – «Уақыт емші» дейді ғой маған тағы. Ал сол уақыт сендердің қай жа­раларыңды емдепті? Сен, Дәмегүл, өз балаңның не істегенін ұмыта қал­дың ба? Сен ше, Сейфолла, бүкіл дүн­ие-мүл­кіңді өз атына аударып, өзіңді да­лаға лақтырып кеткен ұлың­ды қалай кешіресің? Бақтыбай-ау, айт­шы, өз перзентіңнің соққыға жық­қан сұмдығын уақыт-емшің жазып берді ме? Жо-оқ. Көрген жә­бір-жапа, қорлық­тарың бәріңнің де көкіректе­рің­де шемен болып қатып жатыр. Өйт­кені, уақыттың да шипасы дары­майтын дауасыз дерт жетеді дүниеде.
Бір сәт үнсіз қалған жұрт сәлден соң Омекеңді тағы қолқалай бастады.
– Апыр-ай, сендер менен құтыла ал­май жүр ме едіңдер? – деп ақсақал шы­нымен таңырқады. – Немене,
ыр­ыс­­тарыңды ішіп қойып па едім? Әлде мен кетсем, сендерге пайда түсе ме?
– Түседі. – Сақал-шашы аппақ қудай Сейфолла шал Омекеңнің иығына қолын салып, сөзін жалғады. – Өзің білесің, бүгінге дейін мына үй­ден туған ошағына оралған ешкім жоқ еді, сен бірінші болғалы тұрсың. Ұлыңды іштей әлдеқашан кешірге­ніңді мен білмейді деймісің. Түнде түсіңде көріп, сан рет «жарығым, бо­там…» деп сандырақтап шығаты­ның­ды басқа естімесе де, бір бөлмеде жататын мен естимін ғой. Ашуыңды бас, еңсеңді көтер, алдыңда тізерлеп тұрып кешірім сұраған ұлыңның тіле­гін орында. Егер сен кетсең, мына кәрі-құртаң ендігі қалған аз ғана ғұ­мырын «бәлкім, күндердің күні ба­ламыз келіп, бізді де осылай алып кетер?» деген үмітпен өткізер еді. Бізді сол өлеусіреген үміт шоғынан айыра көрме, Омеке! Бар енді, бала­ла­рыңды зарықтырма! Қош!
Сейфолла шал даусы бұзылып ба­рып, Омарханды құшақтай алғанда, жүрегі езіліп, елжіремеген адам қал­мады. Бағанағы ызбарының ізі де жоқ Омекең жанарынан жасы тарамдап ағып, қариялардың әрқайсысын қап­сыра бауырына қысып, қимай қош­тасты.

* * *

Тағы да сол үйдің алдымен жүруге тиіс болсам да, әдейі бір көше бұры­ны­рақ бұрылып, айналып өтіп бара­мын. Сыртқы қақпа ашылған сайын оған үмітпен телміретін мұңлы көз­дер­ге қарауға дәтім шыдамас. Ойыма Нариманның бір сөзі орала берді:
– «Адам қартайғанда бір бала» деген рас. Қартайған адам баладай сенгіш, баладай әлжуаз, баладай кө­ң­іл­шек болады. Кішкентай сәби ата-ана мейірімін қалай аңсаса, кәрі кісі де перзенттерінің ыстық ықыласына сондай зәру. Рас, бала «әке, ойнайық­шы!» немесе «апа, мені құшақташы!» деп ашық еркелей алады. Ал қарт адам көңілі не қалайтынын ұл-қы­зына ашып айта алмайды. Біз оларды құ­шақтап, кеудемізге қыспақ түгілі, уа­­қыт бөліп, жанын жадыратып, сыр­лас­­паймыз да. Неге? Кейін… кеш бо­лады ғой…

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір