Омарәлі ӘДІЛБЕК,
«Жебеу» Республикалық қоғамдық бірлестігінің төрағасы

– Шыңжаңдағы саяси жағ­дай­дың күрделенуі және ол туралы анық ақ­параттың аз болуы ел ішінде түрлі әңгімелерді үдетіп жіберген сыңайлы. Сіз бас­қарып отырған бірлестік бұл мә­селенің оңтайлы шешілуі жолында бір­қатар шаруа атқарып жүр екен. Қа­зіргі жағдай қалай, ондағы аза­мат­тар пас­порттарын қайтарып алды ма?
– Ең алғаш 2017 жылдың қаңтар айын­да біз бір топ қандасымыздың Қы­тайға қайтып жатқанын естідік. Қор­ғас бекетінде адам шамадан тыс кө­бейіп, бірінші күні арғы бетке өте ал­маған ағайын екінші күнді күтіп қи­налып қалыпты. Бұған түрткі бол­ған Қытайдағы тиісті мекеме­лер­дің белгілі бір уақытта зейнетке шық­қан қызметкерлердің әрі ком­партия мүшелерінің өз мекемесіне ба­рып қайтадан тіркеуден өтуі ке­рек деген нұсқау екен.
Шыңжаң автономиясы аума­ғын­да қолға алынған бұл тексеру Іле қазақ облысына келгенде біраз өз­­геріп, жергілікті орган басшы­ла­ры асыра сілтеп жіберген. Тіпті, кей жерлерде «Қазақстан азамат­тығын алсаң, Қытайдан не үшін зейнетақы ала­сың?» деп біраз азаматтың пас­портын жиып алған. Бұл жа­­ғ­дай­лардың жәй-жапсарын анық білу үшін Қытай мемлекеттік орын­да­рының өкілдерімен үш-төрт рет кездестік. Астанадағы Бас елші бізді өзі қабылдады. Оның алдында Қы­тай­да «Бір белдеу, бір жол» атты Ха­­­лықаралық ынты­мақтастық фо­румы өтіп, оған біз­дің Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қатысқан еді. Осы жиыннан соң Қазақстандағы Қы­тайдың Бас елшісі бірқатар аза­маттардың басын қосып, баспасөз мәс­лихаты секілді түсіндіру бас­қосуын өткізді. Алматыдан бір-екі жігіт бардық. Осы жиында да мен осы мәселені Бас елшіге жеткіздім. «Қытай мен Қазақстан мемлекеті­нің 20 жылдық достық қарым-қа­ты­насының арқасында екі елдің эко­номикасы едәуір ілгеріледі. Қы­тайда біздің көптеген қан­дас­тарымыз тұрады. Екі ел арасын­дағы қа­рым-қатынасты нығайту жо­лында жоғарыдағы билік өкіл­дері көп игі іс атқарғанымен, оны үлкен қалалардан шалғайда жат­қан ауыл әкімдіктері дұрыс орындамай жа­тады», – деп айта келе Шыңжаң өл­кесіндегі паспорт жинап алу нау­қанының салдары­нан Қазақстанға қай­та алмай жат­қан адамдардың санын көрсеттік. Бас елші Қытай елінде зейнетке шыққан адамдар Қы­тай елінің дамуына еңбегі мен маң­дай терін сіңірген адамдар. Олар сол еңбегі үшін берілетін зей­нетақысын әлемнің қай түпкірінде жүрсе де ала алады. Мұны жергілікті орган қызметкерлерінің ұстап қалуға, бермей қоюға хақысы жоқ. Ық­-
т­иархат алғандардың ықтияр­ха­тын жоққа шығаруға да олардың құзіреті жүрмейтінін айтты.
Арада біраз уақыт өткенде осы мә­селеге байланысты Қазақстанға Қытайдан қызмет тобы келетіні бел­гілі болды. Ол алдымен Аста­на­ға, сосын Алматыға келіп бізбен кез­д­есті. Біз өз пікірімізді ашық ай­тып, нақты қиындыққа тап бол­ған 15 адамның тізімін бердік. Қы­тай­дың Солтүстік Шың­жаңын­дағы төрт аймақтан Қазақстанға келген 200 мыңға таяу адам бар. Оның бі­реуі­нің зейнетақысын тоқтатқан, бі­реуінің паспортын алып алған, беруі­нің әке-шешесі қонаққа ба­рып келе алмаған, енді бірінің бала­сы барып қайтпаған. Солардың бар­лығын жидық, «Жебеу» қоры­ның бес мүшесін қосқанда 15 адам­ды Қытайдың Бас консулы қабыл­да­ды. Сол кезде көптеген адамдар бұл кездесуге барғысы келді. Бірақ ол ресми кездесу болғасын алдын ала тізім белгіленіп, көп адам кіре алмады. Делегацияның құрамында Қы­тай Сыртқы Істер мекемесінің хат­шысы, Қытай мәдениет депар­таментінің, еңбек департаментінің басшылары бар жеті адам бар. Үш сағаттай қызу талқыда біз барлық мә­селені нақты фактілермен анық­тап айттық. Ол делегация өз елде­рі­не барып бұл мәселе жө­нінде жұ­мыс тобын жасақтап, мәселені анық­тайтынын айтты. Арада екі-үш күн өткенде Іле қазақ облысында жиып алынған пас­порттар тара­ты­лып берілді деген хабар алдық. Тоқ­таған зейнет­ақыларын берген. Бірақ зейнетке шықса да партияға мүше болып отырған мемлекеттік кадр­лар бар. Олардың көбі партия­ның мүшесі, қазір бізде партиялық тәртіп күшейіп тұр, сол себепті пар­­­тияның қай мүшесі қай жерде жүр­генін білуіміз керек, сондық­тан олар екі айда бір рет өздері­нің қайда тұр­ғандарын хабарлап отыруы ке­рек деді. Ыхтиярхатты да қайтарып бер­ген. Бірақ Қытай паспорттарын әр адамның тұрғылықты жеріндегі мекемеге сілтеп, тұрғылықты жер­де­гі мекеме басшысы Қазақстанға ба­рып келуге рұқсат берсе барып ке­ліп тұрады деді. Ал ондағы бас­шы­лар әртүрлі ғой… Кейбір меке­ме­лер рұқсатын берді, кейбірі бер­меді. Осы аралықта бізге арызданып кел­ген біраз кісілердің туыстары­ның елге оралуына ықпал еттік.
Қытайдағы бұл мәселені ондағы Тибет, Ұйғыр мәселе­сімен қатар қойып халықаралық дауға айнал­дыр­ғысы келетін мүдделі топтар бар. Ал біз өз алдына дербес елміз. 27 жыл бойы қалыптасқан Сырт­қы сая­си жүйеміз бар. Қытайдағы қа­­зақ­тар өте көп емес – 2 млн, қа­­зақ­тар шоғырланған жерде Қы­тайдың үлкен саясатына қайшы ке­летін оқиғалар орын алып жат­қан жоқ. Сол себепті ондағы ха­лық­ты осы дау­дан арашалап ал­сақ. Ол Қытай­дың ішкі шаруасы, де­генмен оны дипломатиялық жол­мен шеш­сек. Өйткені, Қытай­дың бізде көптеген мүддесі бар. Мұнай-газ саласында Қытайдың үлесі 20 пайызға жетті, өз­ге де са­ла­ларда біршама үлесі бар. Қа­зір бізге шетелден келген аза­мат­тарға еңбек лицензиясын беру тала­бы күшейді. Ал Қытайдағы 2 млн қан­­дасымыз үлкен еңбек күші. Олар­­ды Қытай компания­лары­мен бір­ге еңбек күші ретінде алып келу­­ге мүмкіндік жасалса жақсы бо­лар еді.
­– Осы ұсынысыңызды тарқа­тып ай­тасыз ба? Сіздіңше, оның қан­дай жолы болуы мүмкін?
– Ол біздің Сыртқы Істер ми­нистрлігіндегі азаматтардың кә­сі­би біліктілігіне байланысты. Қа­зір ми­г­рация жөніндегі заң бір­шама кемелденді. Бұрынғы заң бойынша әрбір Қытай азаматы бір жылдық немесе көп­жылдық ви­за алып сауда жасап жүре бе­ре­тін. Ал жаңа заң бо­йын­ша ондай адам­дарға еңбек ли­цензиясы бе­рілмейтін болды. Еңбек лицен­зия­сын алу үшін Қазақстанға ин­вес­тиция салуың керек. Сосын 40 адамға бір ли­цен­зия беріледі. Мәселен, үш лицензия алсаңыз 120 адамға жұмыс беруіңіз керек. Бұл 120 адам ойдан құралған адам емес, оған 10 мың теңге айлық бер­сеңіз де, олардың әлеуметтік, зей­­нетақы, медициналық са­лық­­та­рын төлеп отыруыңыз тиіс. Мұ­ны Қы­тай азаматтары жақсы се­зініп отыр. Бұрын қытайлық ком­пания­лар аспазынан жүр­гізу­шісіне дейін сол елден алып келе­тін. Қазір олай ету оларға тиім­сіз. Ал осы тұста біз­дің дипломаттар бі­ліктілік танытып, Қытайдағы қа­зақтардан лицензия талап ет­пей­тіндей келісімге келсе бі­раз мә­селе шешілер еді деген ой­да­мын. Бұдан біраз уақыт бұрын ашы­л­ған Ақтоғай кенін Қытайлар екі жылда салып бітті. Сонда жұ­мыс іс­теген азамат­тардың бар­лы­ғы дер­лік біздің қандастарымыз. Бұл Қы­тайға да, бізге де пайдалы.
– Қазір Саяси үйренуге алын­ған Қазақстан азаматының нақты са­нын анық білесіздер ме, қанша адам?
– Бейресми дерек бойынша се­­гіз-тоғыз адам. Нақты ақпарат­қа сүйенсек үш-төрт факті тір­кел­ген екен. Біз өткен жолы елші­лік­ке хат жазғанбыз. Сонда бізге оның се­бептерін айтты, түсіндіру жұ­­мыс­тары жүріп жатыр деді. Бі­реуі елі­міздің елшілігінің араласуы­мен 8 айдан кейін қайтып келді, бұл жа­ғдайлар Алтай, Тарбағатай ай­мақ­тарында кездесіп отыр, басқа жер­лер әзір­ше тыныш. «Саяси үй­рену» нау­қа­­нының мақсаты ту­ралы Бас кон­сулдың орын­­ба­са­рынан, Пекин­дегі орта дәрежелі ше­неуніктен сұрадым, бұл нау­қан­ды жүзеге асы­ратын тиісті орын­дардың бар екенін және оған кез келген басшы араласа алмай­тынын айтты. Бірақ шеткері ай­мақтарда асы­ра сілтеу болғанын жа­сырмады. Мұ­ның ар жағы қа­лай болатынын бол­жау қиын.
Бұрын қазақтар көп қоныс­тан­ған Солтүстік Шыңжаң өлке­сін­де Саяси үйрену деген болма­ған. 2017 жылдың маусым, шілде айларынан бас­тап Саяси үйрену де­ген шық­ты. Оған біздің қандастары­мыз­­дың арасынан уатсап жүйесін қол­дан­ғандар кіріп кетіп жатыр. Осы­ның өзі Қытайдағы қазақ мә­селесін халықаралық дауға ай­нал­дырғаннан шығар. Біз өз елімізде оты­рып, жөнсіз айғайлап-аттан­дай береміз. Бізде кісілік құқық, демократия деген жақ­сы ұғым, тәтті ұғым бар. Бірақ, Қы­тай­дың обьективті, субъективті жағ­дай­­ларын ескеруіміз керек. Бұл айт­­қаныма кейбір адам­дар мені Қы­тайдан қорықты деп ойлауы мүм­кін. Бірақ, бұл қорық­қандық емес. Дербес ел ретінде біз өз мүд­демізді мәдени түр­де, екі елдің заң­дарын негізге ала оты­рып қор­ғай білуіміз керек.
Қазір Қытай елі біздің мемле­кет­пен тығыз қарым-қатынас жа­сауға мүд­делі. «Бір белдеу, бір жол» идеясын Н.Назарбаев уни­вер­ситетіне кел­ген­де ҚХР Бас­шы­сы Си Цзиньпин ор­таға сал­ған. Одан бө­лек, «Батыс Еу­ро­па – Ба­тыс Қытай» тас жолы са­лы­­нып жатыр. Ол жол толық іске қо­сылса бүкіл Қытайдың тауары Еу­ропаға 20 күнде жетеді. Оның 1500-2000 шақырымы біздің Қазақстанды басып өтеді. Бұл Қазақ­станға өте үл­кен пай­да, біз мұны дұрыс пай­далана білуі­міз керек. Шың­жаң­дағы ерекше жағ­дайға әрі елі­міз­дің миграция заңы­ның күшейуіне байланысты Қы­тай азаматты­ғымен жүрген көп­теген орта-ша­ғын бизнес өкіл­дері нарықтан ығысуда. Барахолка, Алтын Орда базарларынан бұны байқауға бо­лады. Бұл еліміздің орта-шағын биз­нес өкіл­дері, әсіресе жастар үшін нарық­тан өз үлесін алудың тап­тырмас орайы. Мен айтар едім, жастарымыз ар­зан атақ, ай­ғай қумай, күні-түні әлеу­меттік же­ліге жегілмей, өз жағ­дайын, от­басының жағдайын дұрыс­тап алса құба-құп болар еді.
– Шыңжаңдағы жағдайдың киын­ды­ғы Қазақстанға көшіп кел­гісі келген ағайындарға қалай әсер етті?
– 8 наурыз күні, Ал­ма­тыда Бас консулдың орын­ба­сары бастаған үш кісімен «Же­беудің» кеңес мү­шелері кең кө­лем­де пікір алмастық. 20 наурыз күні төрт адам Аста­нада ҚХР Бас елшісінің қабыл­дауын­­да болып Шыңжаңдағы жағ­дай­лар жөнінде қан­дас­та­ры­мыз­дың арыз-арманын жеткіздік. Екі реткі кез­­десуі­м­із де ашық, бүкпесіз жағ­дай­да өтті. Бас елші сәуір айының ор­тасында осы біз көтерген мә­се­лелер жө­нінде Шыңжаңға елшілік, кон­сул­дық атынан ар­наулы қызметтік топ жіберетінін айтты әрі екі ел қа­рым-қатына­сы­ның жоғары дең­гейде дамып жат­қанын, әрқан­дай мәселені бөгде күштерді аралас­тырмай дип­ло­матиялық жолмен шешу мүмкіндігі бар екенін айтты. Ес­ті­сек бұл ар­найы қыз­мет тобы Үрімжіге ба­рып­ты. Елі­міз де­мок­­ратиялық құқық­тық зайыр­лы мем­лекет. Азамат­тарымыз бас­пасөз еркіндігін еркін сезінеді. Де­се де ұлт­тық, әлеу­меттік, қоғам­дық қай­шылықтарды қоздырғысы келе­тін, расталмаған ақпарат­тар­мен ха­лық­ты адас­тыр­ғысы келе­тін, албырт жас­тардың отаншыл­дығы мен ұлт­шыл­дығын басқа мақсатта пайда­ла­нып қалғысы келетін көмескі күш­тер жан­таласуда. Олардың бас­ты мақсаты қазақ көшін тоқтату. Ол мақсат­тарын белгілі бір дәре­жеде іске асырып үл­гер­ді. Қазір мем­лекеттік арналар бұл мәселеде сабырлық сақтап отырса да, көп­теген сайттар мен әлеуметтік желі ар­қылы Қы­тай халқына қарсы шу көт­ерілді. Одан Қытай саясатына емес, жеке халыққа деген өшпен­ді­лік­ті үде­тетін пиғыл байқалып қал­ды. Бірақ, барлық мемлекеттің өз қа­­телі­гі, кемшілігі, сыңаржақ­ты­лы­ғы бола­ды. Ал біздегі кей сайттар мен әлеу­мет­тік желідегі кейбір аза­маттар оны ес­кермей, жөнсіз шу­ла­тып жатыр. Оны Қытай тарапы біл­мей отырған жоқ, біліп отыруы да мүмкін. Олар­дың ішінде де ұлт­шыл­дары бар ғой, олар сол мемле­кет­те өсіп-өніп, та­рихи отанына келіп Қытай елі туралы жағымсыз сөз айтқандарға өздерінше тос­қауыл қойғылары келуі мүмкін. Сөй­тіп, оларды тарихи отынына жі­­бер­меу керек деген ой тастауы да ық­тимал. Анығын айтсақ, соңғы 20 жыл Қытай қазақтары үшін өте ба­қыт­ты жыл болды. Қазақтың есесі қайт­қан, еңсесі тіктелген кезең бол­­­ды, Алтай мен Атыраудың ара­сын­да ер­кін қалықтадық. Үрім­жіге, Пекинге той­ға бардық. Қазақ­стан шеттен кел­ген оралман­дарға көп­теген жеңіл­дік­тер берді. Қаншама азамат жұмыс тап­ты, жағдайларын жасады, бала­лары есейіп шетелде білім алуда. Осы мамыражай тірші­лікті көре ал­майтын күштер бар ғой. Шыңжаң аймағы Қы­тайдың көпұлтты, көпдінді, түрлі мә­дениет тоғысқан күрделі аймағы. Ол жерде әр ұлт­тың ішкі қайшылығы, әр топ­тың арасындағы мүдделер бар, ол бұрыннан қордаланып қалған. Ол ұлттар мен топтардың өкілде­рі­нің бі­разы құқық қорғау саласында отыр. Жоғарыдағы сәл қатайған сая­­сатты мұн­да отырып «шаш ал де­се бас алып» өршіткендер жоқ емес.
– Халықтың осынша сарсаңға түсуі өз құқықтары мен міндеттеріне салғырт қарауынан болған шығар, Сіз қалай ой­лайсыз?
– Бұл сөзіңіздің жаны бар. Дей­тұр­­ғанмен, Қытайды құқық­тық ел деп айта алмаймыз. Қытай Рес­пуб­ликасы құрыл­ғаннан кейін мәдени төң­керіс, оншылдыққа қарсы төң­керіс деген науқандар көп болды. Ал кейін Дэн Сяо­пин билік басына келгеннен кейін Қытай экономи­ка­ға көңіл бө­ліп, біраз дамыды. Бұ­дан бір-екі жыл бұрын Қытайда өт­кен жиында Қытай эмигранттар қоғамының төрағасы­ның аузынан «1980 жыл­дары Қытай мен Батыс­тың ар­сында текетірес идео­логия сала­сында немесе социа­лизм мен капи­тализмнің арасындағы қайшы­лық болса, ал енді қазір Қытай мен Батыс арасындағы парық кісілік құ­­қық пен демо­кратияға деген та­ным­­ға негіз­делген», – деген пікірді ес­­тідім. Демек, бұрынғыға қараған­да бір табан алға жылжу бар. Деген­мен құқық мәселесі, әсіресе Шың­жа­ң­­да толық реттелген жоқ, адам­­­­­дардың бұл тұрғыдағы танымы өте төмен. Өйткені, 1980 жылдары «На­ғыз социализм қайда? Ол Шың­жаңда. Нағыз Ислам қайда? Шың­жаңда» деген сөз шықты. 1980 жыл­­­дарда Қытайдың өзінде де­мок­ратиялық реформа аз да болса жү­зеге асқанымен Шыңжаң бас­шы­лары ондағы халықтың көпұлтты екенін сылтау етіп ол реформаны то­лық жүзеге асырған жоқ. Оңтүстік Қытайда, Шан­хай­да, Пекинде бол­ған реформа Шыңжаңда жүрген жоқ. Соның зардабы қазір көрініп отыр. Қы­тай­да сеператистік ұйым­дардың қаупі ұлғайды. Оның да су­бъек­тивті, объективті себептері бар. Ал соңғы жылдары Шыңжаңға кел­ген басшы азаматтар мұны ше­шуде қатаң позиция ұстана бастады. Олар­ға біршама құқықтық басым­дық берілген. Ал оған төмендегі заң қыз­меткерлерінің саяси сауат­сыз­ды­ғы, заңдық танымының төмендігі қосылды. Ал ондағы қарапайым қа­зақтар да өз құқығын қорғай біл­мейді. Өйткені, олардың да заң жө­нінен танымы төмен. Қарапайым мы­сал айтайын, 25 жылдың ішінде елге келіп тұрақтап қалудың мүм­кіндігі көп болды. Ал олардың көбі ық­тиярхатпен екі ел арасын жол қылды. Оның үстіне Қазақстан аза­маттығын алса, Қытайдағы зей­не­тақы тоқтап қалады деген үрей бол­­ды. Арғы бетке өткен сайын ви­­за ашып әуреге түспес үшін ық­тияр­х­­атпен жүрген ағайынның ба­сына бұл жағдай таяқ болып тигені рас. «Әр істің қайыры бар» демекші біз бұдан да өтуіміз керек шығар…
– Бұрын Қытайдағы орталық Ұлт­тар университеті мен Іле педо­го­гикалық университетінде ғана қазақ тілі кафедрасы болса, былтыр Бей­жіңдегі Шет тілдері универси­те­тінде, биыл Шанхайдағы шет тілдері уни­верситетінде, Ши Ан қала­сындағы бір университетте қазақ тілі ка­фед­ралары ашылған екен. Қытайдың ст­ратегиялық әріптес ретінде біздің елді қатты зерттей басағаны бай­қа­лады. Қазақ­стан тарапынан Қытай елін зерттеу ісі қай деңгейде жүріп жа­тыр?
– Қазір Тайванды қоспағанда, Қы­тайда отыз өлке бар десек, со­ның көбінде Орта Азияны зерттеу инс­титуттары бар. Олардың негізгі жұ­­­мысы – Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерін зерттеу. Мен оқы­ған Пекиндегі Ұлттар уни­вер­ситетінде қазақ тілі кафедрасы бол­ды, қазір ол – факультет. Одан кейін Шыңжаң университетінде, Іле қазақ облысының орталығы Іле педагогикалық универ­сите­тінде қа­зақ тілі кафедрасы ашыл­ды. Енді қа­зір Пекиндегі Шет тілдер уни­верситетінде, Ши Ан қаласындағы оқу орнында қазақ тілі кафедрасы ашылды. Ши Ан Қытайдың Батыс Солтүстігіндегі ең ірі қала, кезінде Қытайдың орта­лығы болған. Өткен жылы Шанхайдағы қазақ тілі ка­фед­расын бітірген қыздарды көр­дім. Бұрын қазақ тілі кафедраларына талапкерлер орташа балмен түсетін, қазір жоғары бал алған балалар тү­сіп жатыр. Енді 10-20 жылдың бе­де­рінде қазақша сайрап тұрған қы­тай жастары өсіп шығады. Олар­дың көпшілігі дип­ломатиялық жол­­ға түссе, кейбірі үлкен-үлкен кә­­сіп­орындарда жұмыс істейтін бо­­л­ады.
Бұл тұрғыда біз әлі де кенжелеп тұр­мыз. Қазір Қытайдан келген қа­зақ азаматтары азырақ қытайша біл­генімізге мәз болып жүрміз. Бі­раз жыл ішінде қазақ тілін оқып жат­қан қытай жастары өсіп шық­қан­да шындығында біз нансыз қа­ла­мыз. Қытайда «Соғыста өзіңді де, жауын­ды да толық түсінсең жеңіл­мей­­сің» деген қанатты сөз бар. Күл­­лі Қытай зиялылары осыны ұста­­нады.
Сол себепті көршімізді терең та­­нып, онымен қарым-қатынаста мей­лінше нәзік, әрі өте сақ бол­ға­ны­мыз абзал.
Ше­­карамыз ашық, оны жауып қоя ал­маймыз. Ал бұл тұста Қытайға жұ­тылмау үшін ұлы қорғанды адам­дардың жүрегіне салуымыз керек. Бұл кезінде Қытайдың атақты би­леушісінің аузынан шыққан қа­нат­ты сөз. Ал ұлы қор­ғанды халықтың жүре­гіне салу үшін елдің әлеуметтік жағ­дайын көтеруге, білімін терең­детуге жол ашуымыз қажет. Сонда халықтың жүрегінде өз еліне деген адалдық ұялайды. Ал мемлекетті қорғауда оған адал болудан артық күш жоқ. Ал адал болу үшін ұрпақ бі­лімді болуы тиіс.
– Қытайдағы қазіргі қазақ оқыр­маны қазақ жазушыларының қай шы­ғармаларымен жақсы таныс? Он­дағы жастар қазақ баспасөзін Сіз сту­дент кездегідей ұдайы оқи ма?
– Соңғы ширек ғасыр керемет жақ­сы уақыт болды. Кезінде Қа­зақ­станда өткен қысқы олим­пиаданы Қытайдың төртінші арнасы тікелей эфирден таратты. Соны көрген қа­зақ жастары бір-біріне: «Қандай ке­ремет еліміз бар, жеріміз бар. Біз мұнда не істеп жүрміз? Өз елімізге ке­тейік», – деген ұран көтерген. Одан бөлек Қазақстандағы бүкіл ин­тернет сайттарын ондағы азамат­тар күнделікті тұтынатын. Қытайда­ғы мен барған үйлердің барлығында Қазақстанның туы тұратын. Соңғы 20 жыл ішінде Қытай қаза­ғына Қа­зақстанның ықпалы өте жоғары бол­­ды. Қарапайым мысал­мен-ақ көп дерек келтіруге бола­ды. Бізде 2000 жылдардан бастап экономика өте қарқынды дамыды. Қарапайым қа­зақ өзінің үйіне жиһаз алса да Қы­тайға баратын. Ал Қазақстаннан Шың­жаң айма­ғына барып сауда жа­саған үлкен компаниялар қан­шама?.. Осының арқасында ше­ка­­ра­ның түбіндегі шағын қалаларда, Үрімші, Құлжа қала­ларында екі арада брокерлік жұмыспен айналы­са­тын қазақ жастарының тобы қа­лып­тасты. Қазақстан экономи­к­а­сының дамуы Қытайдағы қа­зақ­тардың да жағ­дайын дүр көтергенін мойын­дауы­мыз керек. Бұл – экономика­лық ықпал. Ал мәдени ықпал да кө­рер көзге айқын көрініп тұр. Қы­тайдағы 6-7 баспа осында шық­қан кітаптардың біразын қайта ба­сып отырды. Қазақстанда баспасөз бетіне шыққан ең жақсы мақа­лалар Қытайда шағын кітап болып басы­лып жатты. Бұл Қа­зақстан­дағы рухани жағдайдың Қы­тай қазақ­тарына қаншалықты әсер еткенін ап-анық көрсетіп тұр. Өкінішке қарай, былтырдан бастап мұның барлығы тоқтады. Интернет желілері жабық. Бұған Қытай елі­нінің ішкі саясатының қатаюы, жер­гілікті билік орында­рының асы­ра сілтеуі және мұндағы ағайынның мә­селенің байыбына бармай көп шу шығаруы себеп болып отыр. Біз бұдан еш ұтқан жоқпыз, ұтылдық. Ал қазір паспорттардың барлығын жиып алды. Кей азаматтар саяси үйре­нуге кіріп жатыр. Одан қашан шығары белгісіз. Азаматтық құқық тұрғысынан бұл іске біздің Елбасы ара­ласса ғана шешіледі деп ойлай­мын. Өйткені, біздің Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлының дип­ло­матиялық шебер­лігі өте мықты. Ол Қытай­дың бұрынғы басшысымен де жақсы тіл табысқан, қазіргі бас­шысын да жақсы біледі. Екі ел бас­шылары араласып, өзара келі­сімге кел­се, меніңше бұл қысым азаяды. Кө­ші-қон мәселесінің реттелуіне көп кедергі келтірген «соттылық» ту­ралы анықтама алу мәселесі араға үш жыл салып Елбасының пәрме­німен шешіл­гені белгілі. Кез келген мәселенің шешімі болатыны секіл­ді, бұл мәселенің де түбі шешімі бо­лады деп сенем. Бір жағынан ха­­лық тым еренсіз болмау керек еке­­нін түсінді. Осы мезет шиеле­ні­сіп тұрған дүние шешілсе көші-қон­ның тағы бір алтын дәуірі туады деп ойлаймын.
– Қытайдың сыртқа есік ашу сая­сатының Қазақстанға пайдасы қан­дай, зияны неде?
– Қытай қаупі бізде 1990 жыл­дар­дан бері қозғалып келеді. Әсіре­се сыртқы күштер оны ұдайы есі­мізге салып тұрады. Жалпы, жау сырт­тан келмейді, іштен шығады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздік, та­быстың дұрыс бөлінбеуі, клан­дық тар­тыстар түрлі қақтығыстар ту­ғызады. Бұл белгілі жағдай. Жер-жаһандағы қай мемлекеттің саяси жағдайы тұрақсыз болса, оның астарында сыртқы фактор емес, ішкі фактордың ықпалы болғанын білу қиын емес. Қазір біздің елдің миграция заңы кемелденді. Дәл осы ке­зеңде Алматы қаласы мен Алматы об­лысында мықтап қолға алына бас­тады. Тек Қазақстан ғана емес, бү­кіл әлем Қытайдың демогра­фия­лық экспансиясынан сақ­танады. Қытай халқының 62 млн-ы шетелде тұрады екен. Қытай халқы бұрын «Мұхит бар жерде қытай бар» десе, қазір «Күн түскен жердің барлығында қытай бар» деп айтады.
Болашақта Қытайдың еңбек кү­ші сыртқа шығуын азайтады. Өйт­кені бір бала саясатының қар­қыны күшті болғандықтан дәл қазір оларда еңбек күші бұрын­ғы­дай көп емес. Бір баланың нағашы ата-әже­сі, өз ата-әжесі, ата-анасы үш от­ба­сы бір бала бағып отыр. Қазір Қы­тайда еңбек заңы шықты: 200-300 долларға әр адам жұмыс істемейді. Соңғы жылдары Қытай зауыттары Вьетнамға, Индоне­зияға көшіп жа­тыр. Әлеуметтік жағдайы өте төмен аза­маттар бол­маса шетелге жұмыс­қа барғысы келетін адам аз. Біздің елге олар ауылшаруашылық сала­сы­на келуге мүдделі. Бірақ олармен ауыл­шаруашылық саласында бірі­гіп жұмыс істеу саясатын жіті ой­ла­нып жүзеге асырған жөн.
Қытай біздің елге әдейі, ашық­тан-ашық қауіп төндіреді деп ойлау дұрыс емес. Ол елдің де өзінің ішкі қай­шылығы жетеді. Оңтүстік пен Сол­түстік, бай мен кедей, Тибет мә­селесі, ұйғыр мәселесі секілді күр­меуі шешілуі тиіс дүниелері бар.
«Бос жатқан жер жау шақыра­ды» деген сөз бар ғой. Біздің жеріміз кең, байлығымыз көп, адамдары­мыз­дың білімі ортадан жоғары. Біз­дің ең осал жеріміз – халық са­ны­ның аздығы. Ол үшін шетелдегі қан­дастарымызды алып келіп, де­мографиялық жағдайы­мызды түзе­ге­німіз абзал. 1962 жылы Қазақ­стан­ға Қытайдан жүз мыңдай қазақ кел­ді, олардың әр отбасында бала са­ны оннан кем болған жоқ. Соңғы 20 жылда да шетелден көптеген қан­дастары­мыз келді. Көші-қон сая­саты кешенді түрде одан әрі жүйе­лі жалғасса деген үміт бар.
Дәл қазір көші-қонның ілгері жыл­жуы үшін Қазақстан тара­пы­нан ке­дергі жоқ. Қиындық Қытай тара­пы­нан туындап тұр. Ол жақ­тағы аза­маттарға паспорттары беріліп, елге қайтар мүмкіндік туса көп адам лап етіп елге ағылғалы тұр.
– Тәуелсіздік алған алғашқы жыл­­дары Қытайдан келген қазақтар орыс тілін білмегендіктен көп қиын­дық­қа тап болатын. Қазір сол қиын­дық сейілді ме?
– Тұрмыстық жақтан сейілді. Мен Қазақстанға 1994 жылы кел­дім, ол кезде банкке, поштаға кір­сеңіз сары шашты қыздар көп оты­ратын. Оларға орыс тілін біл­мей­мін деп айтсаң «Есің дұрыс па?..» дегендей аңтарылып қарай­тын. Қазір базар, пошта, банк, ха­лық­қа қызмет көрсету орындары қа­зақ тілінде сөйлей бастады. Бірақ мем­лекеттік іс қағаздары әлі де орыс тілінде жүргізіледі. Ондағы орыс тілінің ықпалы сейіле қойған жоқ, оған мен түсіністікпен қарай­мын. Оның да өз уақыты келеді.
– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен
Назым ДҮТБАЕВА.