Қазақ көрермені Азиз Бейшеналиевті Сатыбалды Нарымбетовтың «Мұстафа Шоқай» фильмі арқылы жақсы біледі. Азиздің Мұстафа бейнесі ел көзіне жылы ұшырайтыны сонша, «Аманат» фильміндегі Ермұхан Бекмахановты тергейтін Бучин – Азизді көрермен аса қабылдай алмағандай. Кешегі Сүйменқұл – Бақтығұл мен бүгінгі Азиз – Мұстафа талант тең болмағанмен өнер ортақ, өнерден туған ой ортақ екенін тағы бір еске салады.

---

– Сіздің өмір жолы­ңызбен таныс адамдар актерлікке кеш келге­ніңізді біледі. Актерлікке келмес бұрын орыс, қытай филологиясын оқыдыңыз, Мәскеуде жүк тасушы болып жұмыс істедіңіз. Түптің түбінде актерлікке келдіңіз, демек актер болу сіздің маңдайыңызға жазған мамандық болғаны ғой, тағдырға қаншалықты сенесіз?
– Актерлік шынымен маңдайыма жазылды ма, ол жағын анық білмеймін. Өмірде өзімізге қоятын сұрақтардың жауабы ылғи да табыла бермейді. Маған актерліктің Тәңірден берілгеніне сенімді бола тұрып та қателесуім мүмкін. Ал енді менің бұл кәсіпке келуім сәтті сәйкестік деп ұқсам, оның о баста шешіліп қойған бұйрық болуы ғажап емес. Менің­ше, бұл сұрақтың жауабы жер бетіндегі өмір түгесілгенде табылатын шығар, ал әзірге бұл маған беймәлім. Құдайдың әр адамға тән ерекше қабілет бере­тініне сенемін. Бірақ біз көбіне өзімізге қандай қабілет берілгенін түсінбей, кейде ақымақтықпен, кейде жалқаулық­пен ол қабілетті дұрыс пайдалана алмай қаламыз. Жоқ, мен тағдырға сенбеймін. Меніңше, біз кешіп отырған өмір – біз бен біздің айналамыздағы адамдардың іс-әрекеттерінің нәтижесі. Ол әрекеттер мақсатты, саналы және кездейсоқ, ойсыз болса да бізді дәл қазір күн кешіп отырған бір нүктеге әкеп тіреді. Және біз бен біздің айналамыздағы адамдардың бүгінгі іс-әрекеті ертең де бізді сондай бір нүктеге алып келеді, сосын одан арғы күндер жылжиды. Сөйтіп бүкіл өмір өтеді.
– Өзіңізге жиі қоятын сұрағыңыз қандай?
– «Өмірге ризамын ба?» деген сұрақ көп мазалайды. Әрине, кейде риза секілдімін, алайда бұған жауап беру кейде қиындап кетеді.
– Актерлік өмірден қандай ой түйдіңіз?
– Жұмыстың қай-қайсысы да қиын. Бірақ, өзіңе ұнайтын жұмысты істесең оның қиындығын еңсеру аса ауыр емес. Сол себепті өзіңе ұнайтын кәсіппен шұғылданған абзал, әсіресе ол өзіңді және отбасыңды асырауға жол ашса құба-құп. Меніңше, мұндай ой түю де аса қиын емес.

– 18 жыл Мәскеуде тұрдыңыз. Ол жақтың кинематографиясымен жақсы таныссыз. Қазақстанда «Мұстафа Шоқай», «Аманат» фильміне түстіңіз, қазір режиссер ретінде де жұмыс істеп жүрсіз. Екі ел кинематографиясының бір-бірінен айырмашылығы қандай, ұқсастығы бар ма?
– Аса айырмашылық жоқ. Өйткені, Ресей кино өндірісі де, Қазақстан кино өндірісі де – Кеңес кинематог­рафия­сы­нан шығып, екеуі де пост­­­кеңестік капитализмге ыңғайланып келеді. Айырмашылық кино өндіріс­тің көлемінде ғана – біздің елге қарағанда Ресейде кино жиі түсіріледі, өйткені онда халқының тығыздығына қарай көрермен де көп.
– Актерлік мектептің айырмашылығы немесе ұқсастығы қандай?
– Актерлік мектептің негізі мен оқыту методикасында айыр­машы­лық жоқ. Ресейде де, Қазақстанда да актерлік мектептер Кеңес тұсында және посткеңестік елдерде қалыптасқан Станиславский жүйесімен жұмыс істейді. Айыр­машылық, меніңше, ең алдымен театр сахнасындағы актер табиғаты мен стиліне әсер ететін ұлттық мінез ерекшелігінде және мәдени түп-тамырда. Ал кинодағы актерлік жұмыс әлде­қайда ұқсас. Тек Қазақстанда кино аз түсірілетіндіктен актерлер театр саласында жұмыс істеуге үйренген.
– Орта Азия елдерінің кино ­өндірісінде қандай ұқсастықтар бар?
– Орта Азия елдерінің кинематографиясынан мен тек Қазақстандық кино саласымен таныспын. Өзбекстандағы кино түсірілімге қатыспағаныма жиырма жылға жуықтады, Қырғызстанда екі киножобаға қатыстым, Тәжік­станда ешқашан жұмыс істеп көрмедім. Сондықтан бұл сұраққа жауап бере алмаймын. Оның үстіне мен кино сыншы емес, кино актер­мін. Кино өндірістің айырмашы­лы­ғы жайлы оған қытысып көрген жағдайда ғана өз ойымды айтуым мүмкін, ал біткен істің нәтижесіне қарап кино өндіріске баға бере алмаймын.

– Қазақстанда түсірілген қандай фильмдерді бағалайсыз? Қазақты тану үшін ұлыңызға немесе өзге ұлт өкіліне қай фильмді көруді ұсынар едіңіз?
– Қазақстандық кино – Қазақстанның заманауи мәдениетінің үлкен бір бөлшегі, сол себепті сіздің сұрағыңызға жауап беретін фильмдердің барлығын атап шығу мүмкін емес. Дегенмен бір классикалық, бір заманауи фильмді ата десеңіз «Қыз Жібек» пен «Адасқандар» туындысын атар едім. Біріншісі – классика, ал екіншісі – режиссерлердің көпшілігі, әсіресе жас режиссер Құдай мен адам арасындағы әңгіме туралы заманауи жастарға түсінікті формада кино түсіре алмас еді. Бұл фильмді сол үшін бағалаймын.
– Бір сұхбатыңызда ұлыңызға «Келинка Сабинаны» көруге кеңес бергеніңізді айтыпсыз. Дәл осы киноны таңдауыңыздың себебін білуге бола ма?
– Ұлттық менталитеттің ерекшеліктері көбіне ауыл өмірімен таныс болған жағдайда анық көрінеді. «Келинка Сабинада» комикс түрінде болса да ауыл өмірінің жағымды, жағымсыз жақтары көбірек қамтылған. Мұның барлығы қазақстандық­тарға таныс әрі түсінікті. Бірақ қазақтың дәстүрлі өмір сүру салты мен тұрмыстық ұсақ-түйегінен хабары жоқ, алайда, өзін қазақ деп білетін Мәскеулік жасөспірім балаға мұның барлығы таныс емес, ол бұларды өзінің мәскеулік өмірінде көрмеген.
– Мәскеуде ұлтына қарамай-ақ азиат типтегі кейіпкерлердің ролін сомдайтын мүмкіндігіңіз көп болды. Алматыда актердің барлығы дерлік азиат типтес, бұл сіз үшін бәсекені үлғайтпай ма?
– Жоқ, ұлғайтпайды. Мұнда азиат типтес актерлер Мәскеумен салыстырғанда көп екені рас, дегенмен ол типтегі актерлерге сұраныс та көп. Мәскеуде азиат-актерлер бірнешеу ғана, ресейлік киноға азиаттық персонаж да аса көп қажет емес, сондықтан жағдай шамалас.
– Қазақ актерлерінің ішінен кімді ерекше бағалайсыз және оның қай ролі сізге ұнайды?
– Бұл өте қиын сұрақ. Өйткені, өзім жақсы көретін актерлердің барлығын атап шығу мүмкін емес, әрі бірін атап, бірін атамай кетсем ыңғайсыз болады. Бір нәрсе анық, аға буын актерлер – маған тең-құрдас және менен кіші әріптестерім үшін – музыка аспаптарының құлақ күйін тексеретін камертон секілді. Біз аға буынға қарап бой түзейміз. Біз олардың шеберлігінің ең болмағанда жұғанасын бойымызға дарытып, олардың жұмысынан көп нәрсе үйрене алатынымыз үшін бақыттымыз.
– Кинороль және импровизация. Сіз үшін осы екі ұғым бір-бірімен қабыса ма?
– Әрине. Бірақ ұдайы солай деп айта алмаймын. Импровизацияның киноға қажеттігі режиссердің актерлерден оны талап етуіне байланысты. Кей режиссер актердің импровизация жасағанын қалайды, кейбірі қажет деп таппайды. Кейде сценарий шала болса яки режиссердің көңілінен шықпаса немесе актерлік ойын арқылы режиссер нақты нені, қалай өзгерту керек екенін білмей тұрған кезде импровизация жасауға тура келеді.
– Әдетте рольге қалай дайындаласыз?
– Сценарий оқимын, режиссермен сөйлесіп оның рольден нақты нені көргісі келетінін анықтаймын. Егер роль қандай да бір арнайы ақпараттан хабардар болуды талап етсе (тарихи немесе батырдың бейнесі) ол ақпаратты іздеймін болмаса мамандармен әңгімелесемін. Сосын сценарийді қайта-қайта оқып сахнадағы оқиғаны көзіме елестетем, сахнадағы серігіммен дайындаламын.
– Әкеңіз Қырғызстанға танымал актер еді, Кеңес киносында да көптеген рольдерді сомдады. Актер ретінде әкеңізді үлгі тұтасыз ба?
– Үлгі тұтамын деп айта алмаймын. Егер сіз дәл сол адамның ролін ойнамасаңыз роль­ді белгілі бір актер секілді ойнап шығу мүмкін емес. Ол сіздің әкеңіз болса да. Біз ол кісімен кей тұста ұқсас, кей тұста ұқсас емес, барлық әкелер мен балалар секілді әкелі балалы адамдармыз.
– Қырғыз халқының даңқты актері Сүйменқұл Чокморовтың дарыны посткеңестік елдерге оның ішінде қазаққа жақсы таныс. Қазіргі қырғыз актерлерінің ішінен кімнің еңбегін ерекше атар едіңіз?
– Сіз Сүйменқұл Чокморовты атамағанда мен бірнеше адамның есімін тізіп шығар ем… Иә, қазір өзінің жақсы рольдерімен танылып жүрген талантты актерлер бар. Бірақ менің буынымның актерлері ол шеберлердің қасында құлдилап кетеді, ал мұндай салыстыруда біреудің атын атап, түсін түстеу қиын. Бір мәтінде мұндай адамдардың атын қатар атау көп нәрсеге жауапты етеді. Сол себепті өзімнің қазіргі әріптестерімді құрметтей отырып, әлдебірінің атын атауға тәуекелім жетпейді. Біз көзі кеткен аға буын шеберлермен еш теңесе алмаймыз.
– Сізді қазақ көрермені Мұстафа Шоқай арқылы жақсы таниды. Өзіңіз де Мұстафа Шоқай сынды тарихи тұлғаны сомдау актерлік сәттілік деп бағалапсыз. Қазақ тарихындағы осындай тұлғалардан тағы кімдерді білесіз?
– Тарихи тұлғалардан ең алдымен – қазақ халқының басын біріктірген билеушілер, ақындар мен күйшілерді.
ХХ ғасыр тарихында тегеурінді орны бар алашордашыларды, оқымыстылар мен жазушыларды білемін. Олардың атын атап шығу аса маңызды деп ойламаймын, өйткені қазір оларды барлығы біледі.
– Мұстафа Шоқай ролін сомдау арқылы қазақ тарихынан не ұғына алдыңыз?
– Халықтың ең үлкен драмасы – өзінен күшті көрші елдердің саяси бұғауынан шыға алмауы. Кейде бұл арманның орындалу жолында бірнеше ұрпақ алмасуы мүмкін. Бірақ бұл ол арман орындалмайды деген сөз емес.
– Актерлер қауымының ара­сында сериалды өнерге жат­қызбайтындар бар. Ал сіз үшін кино мен сериалдың айырмасы бар ма?
– Жұмыс кестесінің қауырт­тығы мен бюджеттің аз­дығы. Бұл өнімнің мүмкіндігін мейлінше әлсіретеді. Бірақ, меніңше, өнер мен өнер еместің өлшемі кино мен сериалда емес, жұмыстың жоғары, төмен сапасында.
– Сұхбаттарыңызда әркім өзі өмір сүретін елдің тілін білуі керек деп жиі айтып жүресіз. Алматыға көшіп келгеніңізге екі жылға жуықтады. Осы уақыт аралығында қа­зақ тілін қаншалықты мең­гердіңіз?
– Әзірге, ауызекі деңгейде ғана білемін. Менімен әңгімелескен адамның сөзін толық түсінемін, өзім әзірге ойымды кей сөздермен ғана жеткізе аламын. Дегенмен, жұмысымның кестесі қазіргідей қауырт болмаған кезде сапалы қазақ тілі курстарына жазылып, қазақ тілінде еркін сөйлейтін деңгейге жетемін деп үміттенемін.
– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Назым ДҮТБАЕВА.