Бір мекеменің тұрақты қызметкері болғаныма екі жыл толды. Айтуға солай болғанымен, әлі піспеген дүмбілез нәр­селер көп. Мың құбылып, сынапша сырғыған бастықтардың мінезіне жіп тағып бола алмайсың. «Өзіңе сен, өне­ріңе сен, қабілетіңе сен» деп құлағыма құя­тын ұстаздарымның, әкемнің, үлкен­дердің тәрбиесінің түкке себі болмай бара жатқанын күн сайын аңғарып келе­мін. Өзіме сенгендіктен де, қабіле­тіме сенгендектен де осы орынға емтихан беріп, бәсекеге қатысқанмын. Жазбаша нәтижем де маңдайалды болды. Бірақ сол бәсекемен сайыстың қалтары­сын­дағы көмескі соқпақтар, көзге көрінбес бұғалықтар тырп еткізбей әбден діңке­летті.
Ымдады, сұрады, жекірді, жылмиды, күлді, бас шайқады, томсарды, сәл жі­бі­ді. Бір қырдан астым. Алдымнан тағы бір тау көлденеңдеді. Одан да бастан-аяқ жоғарыдағы бейнелерді көрдім. Бұл жолы алдыңғы жолғыдай емес, сәл де болса табаным майдаланып, ылпылдап-жылпылдадым. Сабынша сырғыдым. Өтірікті де суша сапырдым. Ол таудан да астым. Көз тіккен орныма да келдім. Десе де, бұл жердегі өзім сүйемін деп қарайтын барлық қызметке араласа сала сүтке ти­ген күшіктің күнін кештім. Ылғи да се­беп­сіз бір тоқпақ тоқ етіп басыма тие­ді. Кімнің періп кеткенін біле алмай бастабында аңтарылдым. Ашуланып, тулап, айғұлақтанып қабілетім мен өнерімді, бұл жұмысты тындыра алатынымды көлденең тартып тайластым. Ақыры бұғалықтанып тындым. «Артқан түйеңнен сүйенген иең күшті болсын» дегенді шындап түсініп, сүйенішсіз «жетім» екенімді расында сезіне бастадым. Әрине, жоқ «қам­қоршыны» қайдан табам? «Сатып» ала беруге тиын, түпсіз құлқындарды толтыра беруге мүмкіндік жоқ, сонымен баяғы мені жұмысқа алуда «қамқоршы» болған көкелердің сан құбылып тұратын емеуріні мен ережесі қолында ойнатты.
Күнде көріп жүрген сұсты қасқа мен жайсаңдардың екі түрлі бейнелерінен шыққан белгісіз бір зілді дауыс маған: «Қа­білет, өнермен түк бітіре алмайсың. Ол сенде болуға тиіс қажетті шарт қана, басты шарт емес, біліп қой…» деп ай­қайлады.
Сонымен қойшы, бір жылдан бері ар­мандап жеткен аяулы кәсібім, сүйетін өнерім, бәрі-бәрі жайында қалып, кім көрінгеннің қолында ойнаған қуыршақ болып шыға бердім, үлкені де кішісі де қоқаңдайды… Ал ауылда әкем мәз. «Тө­бедей бір мекеменің кәдірі болды» деп ауылдастарына марсияды. Ал әжем­нің қылығы одан да сорақы, жаңаға жұ­мыс­қа тұрған, әдеттегі ғана қызметкер мені бүкіл ел-жұртқа дардай мекеменің бас­ты­ғы деп, ел аузында күлдіргі болып жүр.
Таңертең ояна сала барар, жер басар тауы қалмаған, сүреңсіз бетбаққа жол алған үмітсіз жолаушыдай қырыстана орнымнан тұрып, жабыраңқы күйде бірер шыны шай ұрттап, көңілсіз мекемеге тартамын. Әр күні осылай бара сала қалың жұмыс киіп әкетеді. Бірақ ешбір нәтиже, табыс өзіңе тән емес, әшейін меңгергішпен перде артында тұрып басқарылған ойыншық сияқтысың.
Бара-бара күлмейтін, нәтиже де, жақсылық та күтпейтін болып кеттім. Күн өте келе бейжай неғып жүргені бей­­мә­лім шоғырға шым батып бара жаттым. Бәлкім, мынадай бір қызық оқиға болмаса, сол шоғыр қараңғылы­ғына сүңгіп, барса келмес қара үңгір іші­не мәңгіріп жұтылып кете баратын да шығармын.
Көктемнің жылаңқы, сылбыраң кезі. Қыстың ызғары кете қоймаған даланың өкпек желі азынайды. Жас төлдей жаурап жаным сыздайды. Көңілге көп-көп уайым әкелетін белгісіз мұңға беріле беремін. Жанымды езетін ащы өксік өзегімді өртеп, өз-өзімнен ерте көктем келе бере өзім мүлде айта алмайтын, әлде нені сағынатын, іздейтін дертім асқына бастады. Ес білгелі бері өзім ба­сымнан өткерген, дәмін татып қайта­лаған әлде неше көктемнің ұқсастықтары тудырған тәп-тәтті сағыныш, күнбе-күнгі қоқ­сыққа толы ауыр уақыттар қалдырған ызғар мен сыз жан-жағымнан қаумалап, үрлеп ұрттайтын секемшіл, рухы қалғы­ған жат біреу үнемі қалбайып, менімен бірге еріп жүргендей өзімді-өзім танымай қалып жүрген шақтарым­ның бірі еді.
Әлдебір жаққа, жылы жерге қашып жоғалғым келсе де, зорланып қызметке барғанмын. Ауылдағы әкемнен телефон келді. Аман-сәлемнен соң:
– Балам, қызық болып жатыр, – деді әкем бүкпесіз даусымен сылқ-сылқ кү­ліп. – әжең, әжең бар ғой, алжыды, алжығанда да қызық, ылғи сенің бала­лы­ғың мен менің балалығымды шатас­тырып, күніне үйде комедия қояды. Бір келіп көріп кет, – деді даңғырлай сөйлеп.
Алаң жоқ, көріп жатқан тебершік жоқ, қысым жоқ, нағыз еркін, бейғам адамның саңқылдақ даусы. Тыңдап тұрып, күрсініп жібердім. Әкем күрсіні­сімді естіген жоқ, «кел-келдің» астынан алды да телефонды үзді. «Е, аңғал-саңғал даланың дарқандығын өз кеуде­сіне көшіріп алған аңқау әкем-ай, балаң­ның, сен мақтан тұтып, қалада, төбедей мекемеде қызмет істейді дейтін балаңның қазіргі күнінің қандай екенін білмейсің-ау…» деп күбірлеп тұрмын. Кенет өз көкірегімнен бір ішкі дауыстың қарлығыңқы, бірақ кескін үнмен сөйлей бастағанын естіп қалдым, дауыс бара-бара шығандап шықты. Тыңдап тұрмын: «Сен мені үнемі естіп келесің, бірақ бірде-бір рет сыртқа шығарып айтқан жоқсың. Кейде мен сені мылқау ма екен деп ойлаймын. Алқымыңа тығылып, мұрныңа түшкірік келтіріп, кеңсірігіңді ашытып, зығырданым қайнаса да анау қозғалмайтын көмейіңе жалғасқан қызыл тіліңе таңғаламын. Тістеріңнің де, жағыңның да қарысып қалғанына талай уақыт болды, ешқашан қозғал­май­ды. Қайтерімді білмей, ішіңде ала­сұра­мын. Айқайлаймын. Зар еңіреп жылаймын. Қара тастай меңірейген зіл батпан жақ сүйегіңді қағып: «Аш, шығар мені! Босат!» деп айқайлаймын. «Неге тұншықтырасың? Не жазығым бар? Менің үнімді неге өшіре бересің? Неге мені жөргегімде тұншықтыра бере­сің? Неге? Ертең кім боласың? Соны білесің бе? Білемін, аузыңа құлып са­лынған. Оның кілті жоқ. Мұндай көзге көрінбейтін құлыптар жаратылы­сынан-ақ кілтсіз болып жасалады. Кей-кейде қарысып қалған жағыңның да қимыл­дап, тартылып қалған тіл-кө­мейің­нің бүлкілдеп, шықшыт безің ойнақшып қалатын кездер болады. Сол шақтарда мен сенен, сенің жастығыңнан, жаншылып бітпеген, ертең-ақ жетіліп шыға беретін рухыңнан үміттенемін. Көзіңе лық етіп жас толып, кеңсірігіңе біреу бұрыш ұнтағын үрлеп жібергендей тызылдай ашып, еріндерің дірілдеп барып аузыңдағы ажырғыны алып тастап айқайлауға, мені сыртқа шығаруға шақ қаласың. Бірақ артынан тағы әйтеу, еріндерің дірілдеп мені тас жұтқандай удай ащы бір түйнек нәрсемен бірге қиналып тұрып ішіңе жұтып жібересің. Кімнен қорқасың? Неңнен алаңдайсың? Ажырғыңды бұзуға неге батылың жет­пейді? Түсінбей-ақ қойдым. Қашан болсын мен көмекейіңді жыртып, өзегіңді тіліп, ішіңе ыстық қан толтырып өртеп, құлдилап барып көкірегіңе шер болып байланып, сол араға тас болып тұрақтап, микроб боп өрбуді күтіп, анда- санда батып ауыртып қала берем, сен соған шыдап қарап тұрасың.
Көп нәрсені көрген сайын, сеніміңді мұқалтатын ортада өмір сүрген сайын, көз алдыңнан өз көзіңмен көрген, құла­ғыңмен естіген, жаныңмен сезінген, қиялыңмен барлаған, санаңмен байқа­ған істерің тізбектеліп өткен сайын, ішіңде бұлқынып шындықты айт­қысы келген менің даусымды тұншық­тырып, күбірге, сыбырға, онан соң қиял мен ойға қосақтап, ақыры тағы ішіңе жұтып жоқ қыласың. Саған таңғаламын. Жап-жас болып бар жалыныңнан, рухыңнан, тебін мен қайратыңнан айрылып бара­сың. Осылай мені тұншықтыра берсең, түптің-түбінде өзің тас керең саңырау, тұлдыр мылқауға айналып, маңайыңда жүрген сансыз тірі өліктерге ұқсап, күн ертең-ақ қарын қамы үшін өмір сүрген, мұрат-мақсатсыз, тегі мен тұрінен айрыл­ған, бейне-белгісі жоқ, бейшара міскін­ге өзгеріп кетерсің. Мен ол шақта көкірегіңе шемен болып шегеленіп, өспе болып өсіп уыттанамын ғой. Өтінейін сенен, мені босатшы, шығаршы сырты­ңа, айтшы айқайлап тұрып: Сені осылай өмір сүруге мәжбүрлеген, қорқытқан нәрсе не? …Менің жаныңды жалмайтын зиянды затқа айналғым келмейді».
«Аш, шығар мені! Босат! Айт! Неге тұншықтырасың? Не жазығым бар? Менің үнімді неге өшіре бересің? Неге мені жөргегімде тұншықтыра бересің? Неге? Ертең кім боласың? Соны білесің бе?».
Дауыс шығандап сарнап, санамды сілкілесе де, тыңдап тұрмын. Аядай кеңсені күңгірлете кернеген үн тынар емес, бұл үннің өзімдікі екенін білсем де, сене алмаймын. Көз алдымда еңге­зердей тұлғасы еңкіш тартқан әкем атын жетелеп кетіп барады. «Әке, сен маған кел дейсің, расында үйге бармағаныма жарым жыл болды, баяғы мағынасыз, нәтижесіз қарбаластық. Тұтас ғұмырың­ды, бар уақтыңды иелеп алған автоматты меңгерген қарбаластық, ұйқысыз жанталас… Мен демалыс дегенді, әуелі сенбі-жексенбі дегенді ұмытқалы қашан, ол ғана емес, талай кештерде де үстеме қызмет істеймін, көк ішегім көгеріп, соның бәріне сенің анау арқа етің арса, борбай етің борша болып, қыс қыстауға, жаз жайлауға, сылбыраң көктеуге, қы­сыраған күзекке қосыңды сүйреп жүріп баққан бес садыраңды аямай сатып тұрып, соның бодауына оқығаным
үш­ін, қызметке орналасқаным үшін шыдадым. Талай қызыл кеңірдектен сен де аман өттің, мен де аман өтіп келемін. Бірақ жұтылып кету қандай қорқыныш­ты, барлық қиындыққа тек сенің маңдай терің босқа кетпесін деп төзіп, ақыры бұғалықтанып, ноқтаға үйренгенімді, жуасығанымды біліп, оны саған айта алмай екі ортада қысылып жүрмін.
Бәсекеге жасырынған шырғаға, түбі жоқ үңгірге,маймыл боп ел қолында ойнаған тағдырға көндіккенімді саған айтудан ұяламын. Ұяламын ғана емес, намыстанамын, тек ол ғана емес, сені аяймын, өзгеріп бара жатқан өз бейнемнен, қасымнан екі елі қалмайтын бейтаныс біреуден қорқамын…», күбірлеп тұрмын, жылап тұрмын.
Ақыры бес күн ойланып, тәуекелге бел буып, бастығымнан рұқсат сұра­дым.
– Істегеніне үш жылға толмаған қыз­меткерлерге ұзын уақыттық демалыс жоқ, істегеніңе әрең екі жыл толды, – деді бастық томсарып.
Жүзінде «Істемесең кете бер, сен сияқты тағы бір таз табылады», – дейтін баяғы ыңғыл бар. Кеше ғана келген кейбіреулердің екі күнде бір рұқсат алатынын көзбен көріп жүрмін, оны айтуға тіл жоқ. Сонда да міз бақпай тұра бердім. Ақыры он бес күн деп жазған рұқсат сұрау қағазымдағы күн санын қара сиямен баттастыра бояп айқындап, бір аптаға өзгертті де, бұрыштап берді. Шыға бердім. Өз көңілімде де тым болмағанда жарымын алармын деген мөлшер бар-ды.
Ауылға тартып кеттім. Қаладан көлікке отыра салғанда жеңілденіп, желпініп қалып едім, көп өтпей қайтадан қалың ойлар иектей бастады. Көз алдымда сағы сыныңқы жүдеу бас шар­шағаны менмұндалап тұрған, сілікпе болған жат бейнем мен сәтке болса да көбеңси қалған арынды, өзіне сенген қызыл шырайлы жүрегі шай­лығып, меселесі қайтпаған рухты тағы да бір түрлі бейнем екі басқа боп кезектесе келіп, бір-бірінің көзіне шұқып, боқтаса бастады.
– Өлез, бағынды ит, жағымпаз сорлы…
– Мықты болсаң өзіңді-өзің құтқар қане…
– Кеудеңдегі көк бөлтірікті өлтірмей ешкім сені асырамайды…
– Кімге өкпелейсің?
– Мені өзіңше мүсіркейсің ә, сен кімсің?
– Бәсе, сен кімсің?
Терезеден артта қалып бара жатқан өзім сан жүріп, сан көрген ауылдар мен қыстақтар бейне аумаған өзім құсап, екі бейнесін алмастыра бұлаңдатып жылжып жатқан сияқты. Бірінен кейін бірі ұласқан жағалаудағы бір қалыпқа құй­ған­дай керпіш үйлер бұрынғы бейғам қоңы­райған тұрқына жылтыратып әлдене киіп алғандай, жадап-жүдеп, рухи жақтан ыс-түтекке тұншығып, менің бейтаныс бейнелерімді тездікпен өзіне жасырып, жұтып, тұмшалап алып қалып жатыр.
Әне, анау алыстағы су електір ыс­танса­сының маңайына орнаған қалың нөпір жаңа қаланың шетіндегі жылу аспабының биік моржасынан аспанға қою қара қошқыл түтін шаншылып тұр. Қаладан алыстау тау баурайында бір топ үй әлдекім бір жерге бес саусағының ұшымен ұстап апарып үйіп шоқитып қойғандай үрпиіп қалыпты. Ал сәл өргі жағында тескен таудың жарты шеңбер аузы күлген адамның аузындай жартылай үңірейіп ашылып тұр.
Жаңбыр жауа бастады, желемік арты сырғаққа айланып, көліктің терезесіне дамылсыз соғылып түсіп жатыр. Елді-мекен сиреп, ұзақтан-ұзақ созылған қалың адырға сүңгіп кеттік. Бір топ қара қарғалар жабыр-жұлбыр ұшып жүрген шағын орман арасында бір аш түлкі жортып барады. Қарғалар түлкінің үстін­де арлы-берлі шуылдай қаңқылдап, боран боларын хабарлағандай аудары­лып-төңкеріледі. Жаңа-жаңа тебендеген көкке қадалған арық-тұрақ қойларын көздеген әлдебіреудің алыстағы дөң басындағы сұлбасы тұрғызылған қарақ­шыдай состиып бала күнімдегі елестерді есіме түсірді. Туған жеріме жақындаған сайын бағанадан бері алма-кезек көрініс беріп отырған екі бейнем бір-бірімен ымыраға келіп, татуласып тоғысып, өзіме-өзім келе бастадым.
Үйге де жеттім. Мен келе сала әкем қыстай борлаған бір тоқтысын алып ұр­ды. Шалжиып әжемнің алдында тізесіне басымды қойып, төрде жатырмын. Көп уақыттан бері мені мазалаған жат бейне­лерім зым-зия жоғалып, бүтін бір тұлға­ға, келісті, толық адамға айналып кет­кен­деймін. Әкем қиыстап төрден бір шетке шығып қалған. Анда-санда менің басымды жұп-жұмсақ алақанымен сипап, шаштарымның арасын ақырындап саусақтарымен тарап отырған әжеме қарап қояды.
– Айналайын, жарығым, жолда ой­нап-жүрдің-ау тегі, кеш келдің ғой үйге, – дейді әлсін-әлі маған әжем.
Түсінбей бетіне қарасам, әкем мырс- мырс күледі.
– Сені сонау бала күнгі мектептен тарап, жолда ойнап-ойнап қас қарай­ғанда үйге келетініңді айтып отыр, – дейді сылқ-сылқ күліп.
– Тайыншаға мініп бардың ба, мектепке? Әлгі қу шалға төртөбел атты осыған ерттеп беріп қой деп едім, «Аттың арқасы құрыпты, жаяу жүріп үйренсін, қайтер дейсің бұл қара тақыр», – дейді, әй көксау шал-ай…
Әкем одан бетер қарқылдап кеп күлді.
– Енді менің бала күнімді айтып жатыр… Баяғыда етектегі мектепке (қазір су электір ыстансасы салынып әлдеқашан көшірілген, су астында қалған мектептің орнын айтады) тайыншамен баратынмын, – деді әкем түсіндіріп.
Әкемнің телефондағы сөзін енді түсіндім. Әжем әкемнің балалығы мен менің балалығымды араластырып ылғи осылай сөйлейді екен.
– Мені сен деп талай уақыттан бері шешеңе ұрсады да жатады, мені әуелі қазір өз қасына алып жатып жүр. Шешеңе бұл сенің балаң емес, менің балам, біліп қой, тегінде, бұған атасының ерні тиген, – дейді.
– Апа, мен сенің қыраның емес, оның қалада қызмет істеп жатыр, кәдір боп кетті десем, А, онда сен кімсің? – деп сұрайды менен.
Мен:
– Өз балаң Бүркітбаймін ғой, – десем, – Е, қайдам, оны келіншек алып беріп, отауын бөліп жібергемін баяғыда. Қазір бұл үйге келмейтін болып алды ғой ол қара тақыр, – дейді.
– Апа, сол келініңіз, міне, алдыңызда отыр, шай құйып, сіз біздің үйдесіз, мен сол Бүркіт балаңмын, – десем. Шешеңе сәп салып қарап-қарап алып: – Күнім-ау сонша неге кәртейіп кеткенсің? – дейді аңтарылып.
– Мөлдіреген жап-жас едің ғой… Ой, қойшы бар болғыр, өстіп те адам қартая ма? Мыстан кемпір құсап менен ары, – дейді.
Көңілге болмаса шешең талай күн бұртиып, қай-қайдағыны ойлап қамы­ғып, жылап жұрды.
Бағанадан қазан-аяқ жақта күйбең­деп жүрген шешем сөзге араласты:
– Қыран қарғам, әжең көптен бері осылай сөйлеп жүр. Кәрілік құрғыр да жетіп қалды. Оңай ма тоқсан жас деген, ол емес мен де келдім алпыстың талайына… Әкеңді біресе сен, біресе әкеңнің балалығымен шатастыра береді. Сенің балалығың мен әкеңнің балалығын, екі бейнені жатта кеп араластырып, екеуің­нен де көз жазып қалғандай кейде мені жазғырады. Балаларымды тартып алдың дейді. Әжей үнемі: «Сонда мен кім? Сен кім? Ол кім?», – дейді. Бұған қалай жауап берем?
Мен әжемнің тізесінен басымды көтердім. Шешемнің даусында реніш пен толқу бар. Күліп жібердім. «Бұл үйдегілердің бәрі алжиын деген бе, қалай?» деген ой келді. Бірақ аузымнан шығарғамын жоқ. Сосын әжеме:
– Әже, сен Заңғар шалдың кемпірісің. Заңғар атамнан бес қыз, екі ұл бар. Яғни сен бес қыз, екі ұл туғансың. Қызда­рың­ды ұзаттың. Екі ұлыңның бірі – Бүркіт­бай міне, алдыңда отыр. Мына кісі келінің, мына Бүркітбай, балаңның келіншегі – Зұбилаш, ал мен немерең Қыранмын, ұқтыңыз ба, – дедім айғай­лап түсіндіріп. Әжем мырс етіп күлді:
– Адырам қалғыр, Қыранымын деуін, сен қара тақыр Зұбашымды қа­зан-аяқтан құтқарып келін алмай, әлгі Қыранды жат қалаға қаңғыртып жібер­дің, енді кәдір болды деп сарнауын өзінің, – деді маған ұршығын білеп.
Әкем күліп жата кетті. Шешем де күліп теріс айналды. От көсеп отырған шешемнің көзін жаулығының ұшымен сүрткенін көріп қалдым.
Сол сәт ойыма өзімді мәңгүрттен­діретін ортадан шегініп шығу сап етіп орала кетті. Әкемді де, мені де бала ғып алған, бізден көз жазып қалғысы кел­мей­тін әжемнің ойына сүңгіп кеткім келді.
Кеште әжемнің қасында жатып өзімнің бұрынғы кеспірімді іздей бастадым. Аз ғана уақыт құс ұйқысымен көз іліп алған әжем бір демде ояна қойды да, қолымен тұспалдай қармап менің көр­пемді қымтады. Маңдайымнан иіскеп, жұп-жұмсақ алақанымен басымды сипады, өтірік ұйқтаған боп жатырмын. «Тәңірім, енді қалған Бүркітімді де, Қыранымды да аман қыла көр» деп күбірлейді (әкемнің інісі – кіші әкем былтыр қайтыс болған), түсініксіз дұға­ларды оқып болып, артынан «Жат қалада жалғыз жүрген құлынымның қыспақты жанталас үрейін алып бола­йын депті, Алла қолдай көр, жар бола көр, адастырма да, сүріндірме, көңілін ор­тайт­па, қар қылма, қор қылма…» деп ұзақ тілек тіледі де, сәлден соң маған таяп келіп, құлағымның түбінен сұф, сұф деп дем сала бастады. Жып-жылы демінен қытығым келіп, күліп жіберуге шақ қалдым.
Сол күні сондай тәтті ұйқыға баттым. Ертесі көкке аунаған арғымақтай қунап, сергіп ояндым. Таңертеңгі аста әжем мені де, әкемді де жазбай танып, мерейленіп отырды. Бірақ кешке таман тағы да ақ шөлмектей болған менің шаршаңқы түрімнен күдіктенеме екен мен тысқа шығып кеткенде, шешемнен: «Бағанағы бала кімнің баласы? Неғып жүріпті?», – деп сұрапты. «Апа-ау, ол Қыраның емес пе», – десе, «Қыраным ондай рухсыз мұндыбас емес болатын», – деп шешеме ұршығын білепті.
Бір апта уақыт әжемнің бұрынғы рухты қара домалағын іздесіп, албарынды болдым. Ақыры өзімнің тағы бір бейнемді, әжем танитын бейнемді тауып қайттым. Енді басыма қандай күн туса да әжемнің санасына шегеленіп қалған нағыз бейнемді жоғалтпауға бел будым.

Баһар Бердібек (ҚХР)