Батырлар бейнесін сомдаған
Смағұл Елубаев
Асанәлі Әшімов. Әйгілі есім. Атақ-даңқы айтпасақ та жеткілікті. Алаш жұртына әспетті. Алайда, әркімнің өз Асанәлісі бар, өзі қалыптастырған. Сондай бейне бізде де бар. Ол қандай? Ол – «Атаманның ақырындағы» чекист Чадьяров. Біздіңше актер жұлдызы осы бейнемен жарқырады. Ұлттың рухани көгіне көтерілді. Және содан бері бір сөнген емес. Тағдыр ғой. Сонау 70-ші жылдар басында бір фильмде тамаша драматургия, тәжірибелі режиссура, талантты актер бір жобада тоғысты. Нәтижесінде экранда толағай тұлға туылды. Ол – Асанәлі сомдаған сұрапыл чекист бейнесі. Отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын батыр. Жырларымызда бар, бірақ экранда өз деңгейінде әлі де әдіптелмеген батыр бейнесі. Біз сияқты жастар болса қиялымызда кітаптан оқыған Алпамыс, Қобыланды, Қамбар тәрізді батыр болсақ деп өстік. Еліктеу үшін үлгі іздедік көзге көрінетін. Бірақ ондай батырлар кітапта бар болса да, экранда жоқ еді. Өнеріміздің бір олқылығы осы еді.
Сондықтан экранға Асанәлі – Чадьяров шыққанда, біз оны өзіміз қиялда тербеткен қазақ батырларындай қарсы алдық. Фильм жеті басты жыландай айлакер жауын жайратқан чекистің елге оралуымен аяқталады. Сүлікторысын аяңдатып келе жатқан батырдың алдынан жүгіріп құстай ұшып жары шығады. Қандай эпикалық финал! Батырлар жыры тура! Алпамыс болуды аңсаған, Қобыланды болуды көксеген біздерге сол батырлар экранда тіріліп келе жатқандай көрінді.Бала қиялымызды тербеген бейне көзге көрінген еді сөйтіп. Чекист бейнесінде болса да.
Ол тұс – 70-ші жылдары еліміз еңсе көтере алмай отырған шақ, еркіндіктің жоғынан. Сондықтан бізге, әсіресе жастарға, батырлар керек еді, рухымызды көтеретін. Үлгі болатын. Сондай батырлар арамыздан шықса, оны ту қылып төбемізге көтеруге дайын едік. Кешегі ақ сүйек ашаршылық, алапат репрессиядан кейін қазақ санасы бір сілкінуді, серпілуді, жаңғыруды аңсайтын. Езіле бермей еңсе көтергісі келетін. Тоталитарлық тоқырау тұманынан шыққысы келетін. Ел бастайтын көсем, қол бастайтын батырларды аңсайтын, ең болмаса соларды экраннан көрсек деп. Асанәлі сомдаған батыр қазақ бейнесі дер кезінде сол сұранысқа сай келді.
Асанәлі «Қыз Жібек» фильмінде тағы бір эпикалық батырды алып шықты экранға. Сонымен көрермен көңілінде Асанәлі актер мен Асанәлі батыр бейнесі біте қайнасты, бірге орнады.Эпикалық дәуірден шыққан халқымыз актер тұлғасын, сөйтіп, өзі аңсаған батырлар бейнесіне балады. Актерге деген халық махаббаты астарында мінеки осындай эпикалық батырларының аңсаған халық сағынышы жатты.
Героикалық дәуірді аңсау, шынтуайтына келгенде, жалғыз қазаққа ғана тән емес, жалпы әлем халықтарына да тән құбылыс екен. Оны бүгінгі Голливуд киноларынан көреміз. Отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын супермендер сондықтан да Голливуд экшндерінің басты кейіпкерлері. Арнольд Шварцнеггер, Сильвестер Сталлоне, Джеки Чан, Стивен Сигал, Денни Трехо, Ван Дамм. Қарап отырсақ, бұлар бүгінгі зұлымдықтармен алысып жүрген тура баяғының батырлары.
Қазақ көрермендері әлі де өз батырларын аңсаумен келеді. Ел қорғаған ерлерін көксеумен келеді. Тарихи фильмдердің сұранысқа ие болып отыру себебі содан. Сондай батырлар арагідік экранға шыға қалса, халық жапырыла көретіні содан. Экранда қазақ батырларының образын сомдаған Асанәлі актерін алаш сондықтан сүйді.
Осыдан он жыл бұрын Алматыдағы Республика Сарайында – Еуразия кинофестивалі аясында Асанәлі Әшімовтің 70 жылдығын ұлықтау болды. Конференция атышулы мерейтой иесін сахнаға шақырғанда, кісі лық толы алып зал аяғынан тік тұрып, ұзақ қол соғып тұрып алды. Аяулы актерге деген ағыл-тегіл халық құрметі еді бұл. Батыр қазақты сомдағаны үшін оған білдірген алғысы еді.
Атышулы актер көрермен құрметіне бөленген чекист Чадьяров тағдырын «Транссібір экспресі», «Сіз кімсіз, Ка мырза?» фильмдерінде одан әрі жалғастырды. Бұл саганың соңғысы – Голливудтік стильде түсірілген «Сіз кімсіз, Ка мырза?» экшні. Бұл – әйгілі чекистің егде тартқан шағында елге оралу тарихы. Туған топырағына оралған қазақ батыры жасы егде тартқанына қарамастан әділет үшін арыстанша арпалысады. Өз елінде бас көтерген жаңа заман мафияларымен майдандасады. Ақша дегенде атасын сататын кәззаптармен жекпе-жекке түседі. Чекистің аты – чекист. Туған топырағына табынған Ка мырза қылмысты топтың талқанын шығарады. Қыры кетсе де, сыны кетпеген сапалы қазақ бейнесін бұл фильмде де мінсіз алып шықты Асаға. Егер актер сапалы қазақ болмаса, сапалы қазақ рөлін қалай шығармақ? Егер, актер өмірде қорқақ болса, экранда батыр қазақ рөлін қалай сомдамақ? Осы жерде біз актер тұлғасына қатысты бір теория үстінен шығып отырмыз. Актер ірі болмай, оның ойнаған рөлі де ірі болмайтынын байқап отырмыз. Демек, актер рухы мықты болмай, ол ойнаған кейіпкерлер рухы да мықты болмайды. Демек, актер сапалы болмай, ол ойнаған кейіпкер де сапалы болмайды. Айналып келгенде қазақ актері – әлем алдына шыққан бүгінгі қазақ бейнесі. Үлкен экрандағы ұлт елшісі. Ұлтты танытудағы киноның үлкен жауапкершілігі осында.
Бүгінде актер Әшімов, өзінің сексенге толған жасында, батыр чекист бейнесін тағы да экранға алып шығуға кірісіп жүр. Бұ жолы актер мақсаты – қарт батырдың кәрілік шағын сомдау. Жаңа кино жобада күллі ғұмырын шетелде өткізген әйгілі чекист қарттық шағын өз елінде өткізіп жатады. Елден жырақ жапан дүзде ауа райын қадағалайтын бекетте жападан жалғыз тұрып жатады. Өмірде көрмегені жоқ, білмегені жоқ абыз кәрия оңаша ой кешеді; оны адам тағдыры, әлем тағдыры толғандырады. Санасында сәуегейлік те оянған. Жұрт оны ақылынан алжасқан әпенді дейді. Ал шынында, бұ шалдың бойы тұнған даналық. Бүгінгі қоғамымыз шалдыққан қаныпезерлік, айналып келіп айдалада жүрген кәрі чекисті табады. Шырқын бұзады. Алқымнан алады. Алайда, бұндайдың талайын көрген чекист әділетсіздікті алқымнан алады. Зұлымдықтың қолқасын суырып қолына береді.
Театр – актер өнерінің үлкен бір өрісі. Ол – сахнада сомдалған бейнелер әлемі. Ұлан-ғайыр әлем. Ол әлемнің есігін ашуға жүрексіндік. Оның есесіне айтулы тұлғаның өзімізге жақын тағы бір қырына тоқтадық. Ол – Ас-
ағаның қаламгерлік қыры. Қаламгерлік – осынау өнер иесінің соңғы жылдары өрнектеп келе жатқан жаңа бір қыры. Оның ішінде де күнделік жанры. Бірақ Асанәлі күнделігі біздің классикалық түсінігіміздегі эпистолярлық жанрдан гөрі басқаша. Бұ күнделік күнделігі оңаша ойтолғауға ойыса береді. Адам, заман, қоғам туралы ой толғауға ауыса береді. Және сонысымен сүйкімді. Сонысымен де тәлімдік, тәрбиелік жүгі ауыр.
Осынша жасқа келген, кино мен театрдан осыншама тәжірибе жинаған кумирінен жас ұрпақ, әрине, үлгі күтеді. Сабақ күтеді. Сол сабақ, өмір сабағын абыз актер күнделік беттерінде кең тарқатады. Қараңыз:
«Намыспен қаруланған актер ғана ұлттық өнердің мүдде, мұратын көздейді. Талантты биіктететін намыс екінің бірінде жоқ. Патриоттық негізі – намыс». «Халыққа сенің атақ-даңқ, дақпыртың керек емес. Елді текті өнер басқарады. Өзіңді-өзің жиі сынамасаң, қажет болса отқа да, суға да түспесең, жақсы актер болу мүмкін емес». «Актер тазалықты, шындықты кішкентай баладан үйренуі керек». «Мені халық кинода сомдаған кейіпкерлерім арқылы сүйді, басына көтерді». «Бізді құртып жүргені қазақ болғанына намыстанатындар шықты. Бұл дегеніңіз – надандық, түп тамырыңа балта шапқандық. Өзінің тілін білмей жатып мәдениетті болғысы келеді, өзгеге үйреткісі келеді. Ондайларды суқаным сүймейді». «Бір әйел адам жалаңаштана бастаса, ұлт жалаңаштана бастайды». «Айналама қараймын. Қараймын да қамығамын. Бүгін мүлдем жат ұрпақ өсіп келе жатқандай. Ертең кешегі қазақ пен бүгінгі қазақтың арасы жер мен көктей алшақ тартып, ежелден ұлы құндылықтарға бай біз, ұлт ретінде өзімізді жоғалтып аламыз ба деп алаңдаймын». «Адамдардың пейілі, түсінігі, ішкі мәдениеті, туа біткен, ананың ақ сүтімен келген мейірім азайып барады. Осыдан қауіптенем». «Кішкентай баламның тағдыры не болады деп күйзелем. Біреуге құл болып жүре ме? Жүрегім шыңылдайды соған».
Бұл – Асанәлі әлемінің бір қыры. Қағазға түскен абыздық қыры. Әйгілі актерді халқына одан бетер жақындата түсетін және ол туралы түсінігімізді тереңдете түсетін қыры. Оның әдебиетке деген ықыласы тіптен ерекше. Қазақ әдебиетінің жақсы үлгілерін насихаттаудан жалықпайды. Жүргенов академиясының профессоры ретінде ол студент шәкірттеріне әдеби шығармаларды көп оқытады.
Осы күнделігінде Асаға әдемі картаю туралы ой қозғайды. Біз болсақ, ізін басқан інілері, әдемі қартаюды осы Асағаның өзінен үйреніп жүрміз. Үйренерлік үлгісі жетеді. Асып-таспайды. Кішіпейіл үлкенге де, кішіге де. Шамасы келсе қол ұшын береді, үлкенге де, кішіге де. Әріптестерінің жақсысына қуана біледі. Қолдап-қолпаштай жүреді. Ағалық пейілі кең. Тарылмайды. Алдымен жақсылықты көреді. Осының бәрі білгенге өнеге. Жастар үшін мектеп. Асанәлі мектебі. Біз үшін, өнер сүйер қауым үшін Асанәлідей біртуар абыз ағаның арамызда жүргенінің өзі байлық. Алла тағала оның ғұмыр жасын ұзақ