Ұлының ұрпағы
Шота (Шот-Аман) Ыдырысұлы Уәлихан – қазақтың Абылайдан кейінгі ұлы ханы Уәлидің ұрпағы. Ол Шоқанның інісі Мақыдан тарайды. Уәлидің ұлылығына күдікпен қарап, Кенесарыға қарсы қою сияқты пікірлердің қазақ арасында кездесетіні жасырын емес. Абылайдың бұл екі немересі де ұлы хандардың жақсылық қылықтарын бойына дарытып, ел билеу жүйесін еркін меңгерген.
Бірақ көзқарастары бір қилы болмаған. Қасымхан баласы Кенесары орыс билігін мойындауға барынша қарсы болып, билік үшін қолына қару алып шыққан да, Уәли бейбіт жолмен орыстар ұсынған билікпен қанағаттанып, барға ие болған. Қол-аяғын матаған отаршылдықтың шынжырын үзіп шығудың қиындығын түсінген ол отар өкіметпен алыспай, елді оқу-ағарту, өнер-білімге, кәсіп үйренуге баулуды көздеген. Осы саясаттың ең көрнекті жемісі Шоқан екенін көреміз. Шоқанның демократтық, ағартушылық көзқарасы кейін Ыбырай мен Абай сияқты ұлы даналар бойына дарыды. Олар қазақ даласы жағдайында көшпелі елдің демократияға ұмтылысын жалғастырды. Бірақ орыс билігі қазақ хандарын айтқандарынан шығармай, әрдайым тежеу астында ұстап отырды.
Тектіден текті туады. Оның үстіне Шоқандай әлем мойындаған ұлы ғалым ұрпағы із-түзсіз кетуі де мүмкін емес еді. Шотаның кейінгі заманда, Кеңес дәуірінің өнер-білімін бойына жинап, өз кезіндегі қазақтың білімі мен өнерін дамытуға күш салғаны, сөйтіп қазақтың ұлттық зиялыларының қатарынан орнын ойып алғаны да дау тудырмайды. Ол өз талабымен орта мектепті аяқтағаннан кейін Мәскеудің Мемлекеттік Архитектура институтын оқып бітіреді (1956). Сөйтіп, осы мамандыққа ие болған алғашқы қазақтардың қатарына кірді. Талант, ізденіс әрқашан нәтижесіз қалмақ емес. Шотаның аты да тез шықты. Ол Қазақстандағы құрылыс ісінде, оның сәулет өнерін дамытудағы қызметінде айрықша көзге түсті. Алматы қаласы бас сәулетшісінің орынбасары, Республикалық мәдени және тарихи ескерткіштерді қорғау қоғамының бірінші орынбасары сияқты жауапты жұмыстарды атқарды. 1973-1982 жылдары ол КСРО Сәулетшілер одағы басқармасының хатшысы болып істеді. Бәріміздің де жас кезіміз ғой, Шотаның осы бір тұстағы еңбектері республикада кең таралып, оны жоғары биліктің өзі қолдауы, біздің де қуанышымыз еді. Ол жоғарғы кеңеске депутат болып сайланды. Ол Құрылыс және архитектура мамандығының жалпы политехникалық оқу жүйесінен бөлініп, дербес дамуын қолдады. Өзі институтта сабақ бере жүріп, профессор (1998) атағын алды. Қазақстан әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі (1999), Халықаралық шығыс елдері сәулет өнері академиясының академигі (2001) атанды. Ұлан-Баторда Шыңғысхан академиясы құрылғанда, соған арнайы шақырылған Шыңғыс ханның талантты ұрпағы өз атасы атындағы Академияның құрметті мүшесі болып сайланды.
Шотаның сәулетшілік талантын танытқан, оның алғаш атағын жайып елге мойындатқан еңбегі Алматыда, Шевченко көшесінің бойында, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының алдына қойылған, Шоқанға арналған ескерткіш (1969) еді. Содан кейін-ақ ол республикадағы ірі ғимараттардың, монументтер мен 20-дан астам ескерткіштердің авторы болды, авторлық ұжымдарды басқарды. «Динамо» стадионы» (1959), Қарауылда Абайға қойылған ескерткіш (1966), Әліби Жангелдин (1975), Тоқаш Бокин (1975), «Универсам» дүкені (1979), «Казгипрозем үйі» (1983) сияқты ғимараттар, Ғани Мұратбаев (1984), Көкшетаудағы Талғат Бигелдинов (1998),Қостанай қаласындағы Ахмет Байтұрсынов (2000), Астана қаласындағы Кенесары (2001)ескерткіштері Шотаның авторлығымен және ұжымға жетекшілігімен жарық көрді. Ол Алматыда Д.Қонаев (1978) бюстін жасаушыларының бірі. Алматы қаласындағы Тәуелсіздік Монументі (1996) мен Семейдегі атом құрбандарына арналған «Өлімнен де күшті» (2001) монументінің авторы. 1992 жылы тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік Елтаңбасын да Шота жасады. Ол үшін сәулетші ҚР Сәулетшілер одағының алтын медалі мен дипломын жеңіп алды. Сөйтіп, тәуелсіз Қазақстанның Елтаңбасының авторы болып тарихқа енді.
Әрбір талант иесі сияқты, Шота да тек сәулет өнерін кәсіп жасаумен шектеліп қалған жоқ. Ол жан-жақты дарынды адам. Өлеңдері, прозалық шығармалары, драматургиялық туындылары бірінің артынан бірі жарық көріп жатады. «Ағнұр» (1986), «Тағдыр» (1976), «Террор» (1999) атты кітаптары басылған. Шоқан өміріне байланысты екі пьесасы («Жас Шоқан», «Шоқанның ақ түндері») Алматы, Көкшетау, Қарағанды, Шымкент театрларында қойылған. Оның қазақ өнерінің дамуы жайлы ойлары көптеген мақалаларында көтерілген.
Уақыт деген алдамшы ғой. Горбачевтің қайта құруы халықты алдап, бүп-бүтін тұрған қоғамды қолдан таратуға жеткізгені елге мәлім. Қоғамдық құрылыс қирап, ел жұмыссыз, қаражатсыз қалғанын да көрдік. Сондай бір күндерде Шота екеуміз кездесіп қалып, әңгімелестік. Ол істейтін республикалық тарихи және мәдени ескерткіштерін қорғау қоғамы да қаражатсыз жабылып қалыпты. Сонда менің Шотаны Қазақстан Ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына жұмысқа шақырғаным бар. Бейнелеу өнерін зерттейтін бөлімге сәулет өнерінің тарихын да қоса қарастырып, бөлім меңгерушілігіне Шота келді. Бұл, әрине, сол дәуір үшін, талантты сақтау үшін қажет вариант болатын. Еркін сәулетші болып жүрген Шота бұрын бейнелеу, сурет, сәулет өнері тарихын зерттеп көрмеген, жаңа дәуір проблемаларына кіре де қоймады. Бірақ ғылыми қызметкерлерге ақылшылық қызмет атқарды. Мұнда ол 1990-1995 жылдары істеп, өзі бұрын ие болып келген тарихи және мәдени ескерткіштер қоғамын сақтады, қоғам қызметін ғылыми-зерттеу еңбегі тұрғысынан қарауға едәуір көмек берді. Сөйтіп, 1995 жылы жаңа ашылған қоғамға қайтып кетті. Денсаулығына, жасының ұлғайып қалғанына қарамастан Шота әлі де сол қоғамға ие.
Оған ұзақ шығармашылық өмір тілейміз. Көп жылдар араласа жүріп біз оның отбасын түгелдей жақсы көріп кеттік. Жолдасы Зина, қыздары Гүлнат пен Баян, солардан туған немерелері Айдар, Зарина, Гаухар, Меруерт, Диана, Оқжетпес – бәрі де ата мен әжесінің ғана емес, олардың достарының ілтипатын қабылдайды. Тәукеш Найзағарин деген біздің ортақ досымыз еді. Баян мен Азат бүгін көзі жоқ Тәукеш пен Роза сияқты бізге ыстық қарайды.
Осы бір ескі достарға деген ыстық сезімді біз Әлия екеуміз де сақтауға тырысып келеміз. Ұзақ өміріміз де ортақ болсын!
Серік Қирабаев,
Әлия Бейсенова,
ҚР ҰҒА академиктері.